نیمه جنوبی دریاچه ارومیه تا ۱۲ ماه دیگر خشک می‌شود

گروه خبر: طی حدود ۱۰ سال گذشته صحبت در خصوص بحران دریاچه ارومیه یکی از مباحث اصلی متخصصین محیط زیست کشور و از جمله دغدغه های مسئولین بوده است.
خیلی‌ها عوامل طبیعی و خشکسالی را دلیل اصلی کم آبی دریاچه ارومیه می‌دانند و می‌گویند باید به طبیعت زمان داد تا خود را احیا کند، برخی می‌گویند ساخت سدها و میانگذر شهید کلانتری باعث خشکی دریاچه شده و وزارت نیرو را مقصر می‌دانند، برخی مصرف بی رویه روان آب‌ها و آب‌های زیر زمینی را از یک طرف و تغییر در الگوی کشت و راندمان پایین آبیاری سنتی را دلیل اصلی می‌دانند و جهاد کشاورزی مقصر معرفی می‌کنند و به این ترتیب تعداد کثیری از متخصصین عامل انسانی را علت اصلی تشدید بحران می‌دانند. دکتر ناصر آق عضو هیئت علمی و بنیان‌گذار پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه در گفت‌وگویی به بررسی ابعاد و پیامدهای مختلف دریاچه ارومیه پرداخته است.
وی در ابتدای سخنان خود افزود: به عنوان یک شخصیت علمی که طی ۱۸ سال گذشته از نزدیک شاهد اتفاقات و تغییرات در حوزه آبی دریاچه ارومیه بوده و به طور مستمر در ارتباط با دریاچه ارومیه تحقیق کرده‌ام معتقدم که شروع بحران به خاطر تغییرات طبیعی و خشکسالی بوده و عدم مدیریت صحیح منابع آب‌های منطقه باعث تشدید بحران شد.
*هیچ‌وقت دیدگاه‌هایم مورد توجه قرار نگرفت
وی گفت:بنده در سال‌های گذشته مرتبا برای حل بحران دریاچه ارومیه روش‌های واقع‌بینانه ارائه نمودم ولی متأسفانه هیچ‌وقت دیدگاه‌هایم مورد توجه قرار نگرفت. متأسفانه خیلی‌ها با اینکه هیچ‌وقت در کنار دریاچه ارومیه نبودند و نه تنها هیچ تحقیق میدانی در ارتباط با دریاچه انجام نداده‌اند بلکه حتی شاهد تغییرات تدریجی در وضعیت دریاچه نبوده و از ابعاد بحران در حال حاضر اطلاعی ندارند، امروز خود را دلسوزتر و دیدگاه‌های خود را علمی‌تر و عملی‌تر اعلام می‌کنند. متأسفانه تعدادی از مسئولین نیز بدون در نظر گرفتن پیشینه اجرایی و تحقیقاتی افراد مسئولیت‌های سنگینی به آنان واگذار می‌کنند که در نهایت پس از صرف بودجه کلانی از بیت‌المال بدون نتیجه مطلوب و با بدتر شدن شرایط خاتمه می‌یابد.
*آب نیمه جنوبی دریاچه ارومیه کمی بیشتر از میزان آب در دریاچه پشت سد شهرچای است
وی اظهار کرد:بررسی‌های اخیر بنده از میزان آب در نیمه جنوبی دریاچه ارومیه شدت بحران را پیش از پیش آشکار می‌کند. متأسفانه در حال حاضر حداکثر ۲۵۰،۰۰۰،۰۰۰ مترمکعب آب در نیمه جنوبی دریاچه وجود دارد که کمی بیشتر از میزان آب در دریاچه پشت سد شهرچای است. این میزان آب در پهنه ای به وسعت حدودا ۲۴۰ کیلومتر مربع با عمق بسیار کم پخش شده، لذا با سرعت تبخیر می‌شود و با ادامه روند کنونی تا پایان تابستان ۱۳۹۳ بخش جنوبی دریاچه ارومیه بجز در محدوده بسیار کوچکی در زیر پل میانگذر (به طول و عرض حداکثر یک کیلومتر) به طور کامل خشک خواهد شد. این یعنی چیزی فراتر از یک فاجعه و بسیار متفاوت‌تر از آمار و ارقامی که توسط برخی از رسانه‌ها یا سازمان‌ها اعلام می‌شود. فرصت‌های طلایی برای احیای دریاچه ارومیه با هزینه کمتر از بین رفته است ولی هنوز هم روزن‌های امید به طور کامل بسته نشده و اگر فرصت‌های باقیمانده را از دست ندهیم و واقع‌بینانه تر و علمی‌تر به قضیه نگاه بکنیم هنوز هم می‌توان دریاچه ارومیه را به صورت فاز بندی شده احیا نمود.
*حل مشکل دریاچه ارومیه آن قدرها هم که مطرح می‌شود پیچیده و سخت نیست
به گزارش ایسنا آق افزود: بدین وسیله ضمن پاسخگویی به مهم‌ترین مباحث مطرح شده در خصوص موضوع کم آبی دریاچه ارومیه نقطه نظرات خود را برای حل بحران اعلام می‌نمایم. البته اعلام می‌کنم که حل مشکل دریاچه ارومیه آن قدرها هم که مطرح می‌شود پیچیده و سخت نیست و قطعا می‌توان دریاچه ارومیه را نجات داد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه در رابطه با خشکسالی و اثرات آن بر دریاچه ارومیه اظهار کرد: خشکسالی در دریاچه ارومیه از سال ۱۳۷۶ شروع شد. در سال‌های اول شروع خشکسالی همه فکر می‌کردند که این هم یکی از همان دوره?های طبیعی خشکسالی است که قبلا هم در سال‌های دور اتفاق افتاده بود و تصور می‌کردند که پس از چند سال رفع خواهد شد که این‌طور نشد. برعکس به خاطر گرم‌تر شدن هوای منطقه و افزایش شدت تبخیر، روند کاهش آب دریاچه ارومیه شدت گرفت. متأسفانه در ۸ سال گذشته روند خشک شدن دریاچه ارومیه به علت توسعه کشاورزی و باغداری در منطقه، استفاده بی رویه از آب‌های سطحی و زیرزمینی بیش از پیش تشدید شد. به این ترتیب عوامل طبیعی جای خود را به عوامل انسانی داد و روند خشک شدن دریاچه ارومیه فزونی گرفت.
*تاثیر سدسازی بر بحران دریاچه ارومیه
وی با اشاره به اینکه توسعه کشاورزی مستلزم مهار آب‌ها و استفاده بهینه از منابع آبی برای نیازهای آبی کشاورزان است افزود: به نظر اینجانب سد سازی در کلیه کشورهای دنیا جزو برنامه های زیربنایی وزارت نیرو با هدف استفاده علمی‌تر از منابع آبی است. متأسفانه در کشور ما فعالیت‌های خوب یک سازمان با فعالیت‌های بد یک سازمان دیگر زیر سئوال می‌رود. در واقع یکی از اهداف سدسازی کنترل و مقابله با بحران‌های پیش بینی شده و یا پیش بینی نشده است چون بخش عمده آب‌های مهار شده پشت سدها در بخش‌های کشاورزی و صنعت مصرف می‌شود و بخشی هم مستقیما مصرف انسانی دارد. بنابراین کنترل و حفاظت از آب بسیار ضروری و عدم حفاظت صحیح از آن خیانت است. ولی در نقطه مقابل مصرف بی رویه و غیر?علمی از این آب‌هاست که ایجاد بحران می‌کند. بنابراین نه عمل سد سازی بلکه استفاده غیر علمی از آب‌های پشت سدها، روان آب‌ها و آب‌های زیرزمینی باعث هدر رفتن حجم بزرگی از آب‌های منطقه شده که در واقع حق آبه دریاچه ارومیه محسوب می‌شود.
*تاثیر توسعه کشاورزی بر بحران دریاچه ارومیه
وی ادامه داد: قطعا توسعه کشاورزی با توجه به تامین غذایی جمعیت رو به رشد کشور برنامه?ریزی شده است که جزو فعالیت‌های زیربنایی هر کشور محسوب می‌شود چون کشوری که نتواند غذایی مردم خود را تولید کند نمی‌تواند به توسعه در سایر ابعاد برنامه ریزی نماید. ولی روش‌های توسعه کشاورزی باید بر اساس واقعیت‌های موجود و میزان منابع آبی انجام گیرد.
بنیان‌گذار انجمن علمی آبزی پروری ایران اظهار کرد:متخصصین کشاورزی در سراسر دنیا در این مورد متفق‌القولند که الگوی کشت باید متناسب با منابع آب‌های موجود در هر منطقه باشد و روش‌های آبیاری نیز باید با توجه به حجم آب‌های موجود برنامه ریزی شود. عدم توجه به این مسائل یعنی بی‌برنامگی برای مدیریت منابع آبی. متأسفانه به علت راندمان پایین آبیاری کشاورزی (۳۰-۲۵%)، حدود ۷۵ ۷۰% از ۹۰% آب‌های منطقه که به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد هدر می‌رود که بالغ بر دو میلیارد مترمکعب آب در سال می‌شود. استفاده کنترل نشده از آب‌های زیرزمینی از یک طرف باعث تخلیه سفره های زیرزمینی شده و از طرف دیگر در اثر نشت معکوس آب از طرف دریاچه به طرف سفره‌ها باعث شور شدن آب‌های زیرزمینی می‌گردد. موضوع توسعه کشت محصولات با نیاز آبی بالا نیز از طرف دیگر بر بحران دامن زده است؛ لذا تغییر روش آبیاری از سیستم سنتی به روش مکانیزه تحت فشار، اعمال کنترل شدید بر استفاده از آب‌های زیرزمینی و اصلاح الگوی کشت سه برنامه اصلی است که برای مدیریت بهینه آب‌های موجود بایستی انجام گیرد.
*تاثیر میانگذر شهید کلانتری بر کم آبی دریاچه ارومیه
وی با اعلام اینکه میانگذر شهید کلانتری هیچ تاثیری بر خشک شدن دریاچه ارومیه ندارد افزود: دریاچه ارومیه با مشکل کم آبی مواجه است نه با مشکل گردش آب. دوستانی که این موضوع را مطرح می‌کنند شاید متوجه نیستند که در حال حاضر حدود ۹۰% از محدوده دو طرف جاده میانگذر خشک شده است و دو طرف دریاچه ارومیه فقط در ناحیه زیر پل به خاطر عمق بیشتر به هم وصل هستند. بنابراین وجود یا عدم وجود میانگذر نمی‌تواند هیچ تاثیر منفی بر خشک شدن دریاچه ارومیه داشته باشد. گردش آب با هدف تعادل یونی و اکولوژیک دو طرف میانگذر زمانی مهم هست که طرفین جاده پر از آب باشد. اگر مشکل خشکسالی پیش نمی‌آمد و دریاچه ارومیه با ایجاد یک جاده در طول کل عرض دریاچه به دو نیم کامل تقسیم می‌شد آیا باعث خشک شدن دریاچه می‌شد؟ به هیچ وجه ولی این عمل باعث شکل گیری دو اکوسیستم کاملا متفاوت می‌شد که می‌توانست از نظر اقتصادی به نفع منطقه باشد.
دکتر آق افزود: یک مثال تاریخی در این خصوص نظر بنده را تایید می‌نماید. دریاچه بزرگ نمک در ایالت یوتای آمریکا مشابهت زیادی به دریاچه ارومیه دارد. بیش از ۶ دهه از دو نیم شدن کامل این دریاچه توسط یک میانگذر برای عبور قطار می‌گذرد ولی آن دریاچه نه تنها خشک نشد بلکه با ایجاد دو اکوسیستم متفاوت با شوری بالا در شمال و با شوری پایین‌تر در جنوب به بزرگ‌ترین تالاب تولید آرتمیا در دنیا تبدیل شد به طوری که آمریکا سالانه بیش از ۲۰۰۰ تن سیست آرتمیا از آن دریاچه تولید و بیش از ۷۰ درصد بازار جهانی به این محصول با ارزش را تامین می‌نماید. طرحی که بنده ۷ سال پیش برای دو نیم کردن کامل دریاچه ارومیه مطرح کرده بودم که در صورت اجرا می‌توانست از خشک شدن بخش جنوبی دریاچه ارومیه آن طور که امروز شاهد آن هستیم جلوگیری نماید.
*انتقال آب بین حوضه ای (انتقال آب از ارس یا دریای خزر)
وی در رابطه با موضوع انتقال آب بین حوضه ای به دریاچه ارومیه اظهار کرد:موضوع انتقال آب از سایر حوزه‌ها را معمولا کسانی مطرح می‌کنند که در منطقه مستقر نیستند و از کم و کیف مسائل، میزان آب‌های موجود در منطقه و از نحوه مدیریت این آب‌ها اطلاع کافی ندارند. در واقع ارائه دهندگان این طرح‌ها ساده‌ترین و پر هزینه‌ترین روش را برای تامین آب دریاچه ارومیه مطرح می‌کنند طرح‌های چندین برابر سایر طرح‌ها هزینه و زمان خواهد برد و حتی در صورت موفقیت نوشداری پس از مرگ دریاچه خواهد بود.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه گفت: انتقال آب از ارس یا هر حوزه دیگر نه تنها اتلاف وقت و بودجه های کلان است بلکه نشان دهنده ناتوانی مسئولین در مدیریت بهینه آب‌های منطقه نیز است. متأسفانه مسئولین بجای اینکه برای استفاده بهینه از آب‌های موجود به روش‌های علمی برنامه ریزی کنند و با بالا بردن راندمان آبیاری کشاورزی، اصلاح الگوی کشت مدیریت بهینه آب‌های سطحی و زیر زمینی جلوگیری از هدر رفتن سالانه دو میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی و صرفه جویی در مصارف صنعتی و شهری مشکل را در حداقل زمان و با حداقل بودجه حل کنند، از طرح‌های انتقال آب از سایر حوزه‌ها دیگر با بودجه های کمرشکنی حمایت می‌کنند که حتی در صورت موفقیت حداکثر معادل همان قدر آبی که امروزه در بخش کشاورزی هدر می‌رود به دریاچه انتقال خواهد داد (یعنی حدود دو میلیارد مترمکعب).