نقش فرجام‌اندیشی در تحقق عدالت اجتماعی واقتصادی

محمد گریوانی
گروه تحلیل:کار هر فرد چه مستقیم و چه غیر مستقیم در اجتماع تأثیر دارد؛ و فرد و اجتماع برای پیشرفت و توسعه اقتصادی نیاز به کار دارد. صرف کار کردن ملاک و معیار پیشرفت و شکوفایی در زمینه‌های اقتصادی نیست، بلکه کاری مفید خواهد بود که به بهترین شکل ممکن انجام پذیرد و فاعل و کننده کار هم اظهار رضایت و آرامش خاطر داشته باشد؛ همچنین او خود را در مقابل آن کار مسئول بداند و با دیدی وسیع و با در نظر گرفتن منافع اجتماع به فعالیت بپردازد. بنابراین فرد، باید کارآمد باشد.
بهترین سببی که می‌تواند در فرد ایجاد انگیزه و در نتیجه او را کارآمد کند، بینش‌ها و باورها و انگیزه‌های دینی می‌باشد؛ زیرا اگر باورهای دینی در فردی ریشه دوانده باشد سعی خواهد کرد که در هر زمینه‌ای و از جمله اقتصادی کارآمدتر شود.
*مفهوم شناسی
»بینش« به معنای دیدن، نگاه کردن، قدرت دید، و بصیرت آمده است؛ و باور به معنای قبول سخن و پذیرش قول کسی و همچنین به معنی یقین و اعتقاد می‌آید. »کارآمدی« را در لغت به معنای »آنکه کارها را به نیکویی انجام دهد و کاردان باشد.« ذکر کرده‌اند. در زبان عربی ماده »قصد« در این معانی به کار می‌رود: »قصد الطریق« راه، مستقیم و هموار شد؛ »قصده و قصد فی الامر« میانه‌روی کرد. همان‌گونه که لسان العرب بیان داشته است می‌توان اقتصاد را به معنای میانه‌روی و اعتدال ترجمه کرد؛ بنابراین، می‌توان اقتصاد را به معنای میانه‌روی و اعتدال در انجام امور و نیز میانه‌روی و تدبیر در امور مالی دانست.
*نقش و تأثیر بینش‌ها بر رفتارها
تلقی انسان از هستی و حقیقت وجودی خویش و برداشتی که از زندگی و حاصل آن دارد، موجب می‌شود انسان نوع معینی از سلوک فردی و اجتماعی را برگزیند و به گونه خاصی عمل نماید؛ بنابراین، باورهای خاص منطقاً به رفتارهایی مشخص منتهی می‌شوند. به بیان دیگر رفتار فردی و اجتماعی انسان بر اساس آرمان‌هایی است که به مفروضات هستی‌شناسانه ویژه‌ای تکیه دارند و برخاسته از نگرش‌ها، باورها و ارزش‌هایی است که انسان آگاهانه و یا نا آگاهانه پذیرفته است.
*باور به معاد
بر اساس عقاید اسلامی در روز قیامت به عملکرد تمام مردم، رسیدگی می‌شود: »یومَ تجدُ کلُّ نفسٍ ما عَمِلَت مِن خیرٍ مُحضراً و ما عَمِلت مِن سوءٍ…؛ روزی که انسان کار نیک خویش را حاضر می‌بیند و همچنین هر کار بد خود را.« علامه طباطبایی؟ره؟ در تفسیر کلمه »محضراً« می‌نویسد: »احضار که به معنای حاضر ساختن موجود غایب از انظار است، به ما می‌فهماند، اعمال نزد خدا محفوظ بوده و خدا در دنیا هم عالم بدان است و آن‌را محفوظ داشته و روز قیامت برای صاحبانش اظهار می‌دارد.«
معاد یکی از مهمترین و اساسی ترین عوامل سازنده اخلاق و رفتار انسان‌هاست و به عنوان نیروی شکل دهنده و کنترل کننده اعمال و رفتارهای اقتصادی در تشویق مؤمن به عمل صالح و جلوگیری از رفتارهای غیر صالح نقش مؤثری ایفا می‌کند. ایمان به معاد و اعتقاد به اینکه حیات انسان تنها به این دنیا محدود نمی‌شود و هر عملی که در این دنیا انجام دهد شکل‌دهنده زندگی پردامنه آخرت او خواهد بود، بینش صحیحی به او خواهد داد.
*ایمان به معاد انگیزه انجام دادن کارها به بهترین وجه
»فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَه رَبِّهِ أَحَداً؛ کسى که دیدار پروردگارش را امید دارد، پس باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند« در این آیه رابطه نزدیکی میان ایمان به آخرت و عمل صالح منعکس شده است. نکته مهم اینکه به جای یقین به معاد، امید و رجاء آن، ذکر شده است؛ زیرا حتی امید و رجاء آن می‌تواند منبع چنین آثاری باشد. نیز عمل صالح »هر برنامه مفید و سازنده فردی و اجتماعی در تمام زمینه‌های زندگی«است.
*تأثیر اعتقاد به معاد در عرصه تولید
در الگوی پرهیزکاران، مشارکت با اهل دنیا در بهره‌گیری از نعمت‌های آن و شرکت در تولید و تجارت وجود دارد. بنابراین، اشتغال به تولید و تجارت در بخش‌های گوناگون صنعت و کشاورزی و مشارکت جدی در فعالیت‌های مختلف اجتماعی و پذیرش مسئولیت، با آخرت‌گرایی در الگوی پرهیزکاران کاملاً سازگار است. در حقیقت باور درست به معاد باعث می‌شود تا افراد در عرصه تولید بسیار کارآمدتر باشند، چون آنها معتقدند هر کار آنها در دنیا، مورد حسابرسی جدی در آخرت قرار می‌گیرد.
*اعتقاد به معاد و تأثیرآن در توزیع ثروت
نگرش صحیح به رابطه دنیا و آخرت، بهترین نظام انگیزشی و ضمانت اجرای درونی را در مؤمنان برای اقدام به توزیع عادلانه ثروت و درآمد پدید می‌آورد؛ به طوری که توجه به وعده‌های الهی در جهان دیگر، ضمانت اجرای مهمی برای انجام تکالیف و حقوقی است که مسلمانان در چارچوب راهبردهای عدالت توزیعی اسلام، با آگاهی و اختیار به انجام آنها اقدام می‌کنند.
امام علی(ع)خطاب به یکی از کارگزاران حکومتی خویش می‌نویسد: »میانه‌رو باش و از زیاده‌روی دست بدار و امروز، فردا را به خاطر آور و از مال نگاه دار؛ چندان که تو را کارساز است و زیادت را پیشاپیش فرست برای روزی که تو را بدان نیاز است«.
امام(ع) همچنین تأمین نیازهای فقیران را در حدی که در زندگی‌شان گشایش حاصل آید نیز وظیفه ثروتمندان می‌دانست که در صورت تخطی از این وظیفه، خداوند آنان را در دنیای دیگر عذاب خواهد کرد.
بدین‌سان تأثیر نگرش آخرت‌گرایی مطلوب، در عرصه توزیع و جلوگیری از انباشت ثروت و در نهایت، تعدیل ثروت‌ها آشکار می‌شود.
*جلوگیری از تضاد بین منافع فرد و اجتماع
علاقه به دنیا و لذت‌طلبی و سودگرایی، عامل بروز ناهنجاری‌های اخلاقی و اقتصادی و تضاد منافع افراد و تزاحم منافع فردی و اجتماعی است. اما اصالت دادن به سرای باقی و نعمت‌های معنوی آن، از بروز چنین تضاد‌هایی جلوگیری می‌کند. اعتقاد به سرای باقی، مسلمانان را به بهره‌برداری از لذت‌های حلال دنیا و لذت‌های ماندگار آخرت دعوت می‌کند و در صورت تضاد یا تزاحم بین لذت‌های حرام دنیا و لذت‌های حلال دنیا یا لذت‌های ماندگار آخرتی، او را به صرف نظر از لذت‌های حرام دنیا فرا می‌خواند.اگر انسان دنیا را محل کشت و آخرت را محل برداشت آن بداند سود و زیان در نظر او معنا و مفهوم دیگری پیدا می‌کند.
تفسیر سود به سود اقتصادی، مشکل بزرگی را پیش پای اقتصاد امروز قرار داده است؛ زیرا به طور معمول جمع بین منافع مادی افراد و جامعه، غیر ممکن است و بسیاری حاضر نمی‌شوند برای منافع عمومی و جامعه، از منافع خود چشم‌پوشی کنند. بنابراین، بین منافع فردی و عمومی، تضاد و ناسازگاری شدیدی پدید می‌آید و افرادِ با قدرت اقتصادی، روز به روز بر امکانات و توان اقتصادی خود می‌افزایند و افراد ضعیف و محروم، باید محرومیت بیشتری را تحمل کنند.
*تأثیر اعتقاد به معاد در حوزه مصرف
اعتقاد به آخرت و اصالت دادن به آن، چارچوبی را برای مصرف شخص مسلمان پدید می‌آورد که آن را با اراده و اختیار، به صورت الزام دینی، در جهت مصرف بر می‌گزیند.
تأثیر آخرت‌گرایی مطلوب بر مصرف این است که مسلمان نمی تواند به بهانه مالکیت بی‌چون و چرای خویش بر اموال و دارایی‌هایی که در دست دارد، در مصرف آن آزاد باشد و آن را به هر نحوی در جهت تأمین لذت‌های شخصی به کار گیرد.
*اعتقاد به معاد و تلاش برای زدودن فقر از جامعه
یکی دیگر از آثار اعتقاد به آخرت و اصالت دادن به آن، دوری از زیاده خواهی در عرصه اقتصاد است؛ که این زیاده خواهی می‌تواند آثار فرهنگی نامطلوبی داشته باشد. با این دید خاص (اعتقاد به آخرت) است که غنا در قناعت ظهور می‌یابد و غنی کسی است که با قناعت و میانه‌روی در مصرف، از دیگران بی‌نیاز می‌باشد. وقتی انفاق در راه خدا یا پرداخت مالیات‌های شرعی و هر کمک مالی واجب و مستحب، به پرداخت از مال حلال و با قصد قربت مشروط باشد، در اینجا اصالت دادن به آخرت، قوی‌ترین انگیزه برای چنین پس‌اندازی است.
*اعتقاد به معاد عامل اساسی تحقق رفتارهای عادلانه اقتصادی
از جمله روش‌هایی که قرآن برای برانگیختن مؤمنان برای انفاق، با شیوه‌های گوناگون استفاده کرده، وعده پاداش است؛ »الَّذینَ یُنْفِقُونَ‏ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَه فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‏؛ آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق مى‏کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است«.. افزون بر این، قرآن بارها در ضمن آیاتی که مباحث اقتصادی از آنها استفاده می‌شود، توجه انسان را به معاد جلب می‌کند.زیرا عامل توجه به معاد را از اساسی‌ترین عوامل و بهترین عامل در اصلاح رفتارهای اقتصادی می‌داند.
*انکار معاد علت ابتلاء به آلودگی‌های اقتصادی
در قرآن کریم آیات ۴۰- ۴۶ سوره مدثر می‌فرماید: هنگامی که بهشتیان نگاهی به دوزخ می‌افکنند، و مجرمان را غرق در عذاب‌ها و شکنجه‌ها می‌بینند، سؤال پر معنایی از آنها می‌کنند و می‌گویند: چه چیزشما را به دوزخ فرستاد؟»یَتَساءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمینَ ،ما سَلَکَکُمْ فی‏ سَقَرَ «. سپس دوزخیان عوامل دوزخی شدن خود را در چهار چیز خلاصه می‌کنند: ترک نماز و… تکذیب مستمر روز جزا »… وَ کنَّا نُکذِّبُ بِیوْمِ الدِّینِ«.
این آیات به خوبی نشان می‌دهد که یکی از عوامل سقوط در دوزخ، بلکه ام‌الفساد و عامل اصلی، همان انکار روز جزاست؛ که انسان را به یک موجود بی‌بند و بار فاقد تعهد و مسئولیت و تقوا مبدل می‌سازد.
مشخص می‌شود که عدم اعتقاد به معاد و انکار آن باعث و علت اصلی نابسامانی‌ها در همه عرصه‌ها به خصوص در عرصه‌های اقتصادی و باعث ناکارآمدی می‌باشد؛ و بالعکس، اعتقاد به معاد، باعث سامان گرفتن، و پیشرفت و تکامل مسائل اقتصادی می‌باشد. نکته جالب آنکه در همین آیات، به عدم اطعام نیازمندان به عنوان یکی از عوامل دوزخی شدن مجرمان اشاره شده است و این همان پیوند اعتقاد و اقتصاد را به نیکی نشان می‌دهد.
بدون شک ایمان به معاد تأثیر عمیق و گسترده‌ای در اعمال آدمی دارد. اصولاً اعمال انسان بازتاب اعتقاد اوست؛ یا به تعبیر دیگر رفتار هر کس با جهان‌بینی او ارتباط و پیوند مستقیم و تنگاتنگ دارد. کسی که معتقد است اعمالش بی‌کم و کاست در دادگاه الهی مورد بررسی قرار می‌گیرد، در انجام اعمال خودـ از جمله عملکرد اقتصادی خویش فوق‌العاده سختگیر و موشکاف خواهد بود. بنابراین کسی که به معاد معتقد است، در انجام امور و وظایف اقتصادی خویش به هیچ وجه کم‌کاری نمی‌کند.