نظامی گنجوی تصویرگر هویّت انسان آرمانی
گروه فرهنگی: نظامی گنجوی، شاعری پارسی گو و متفکّری آرمان‌گرا است که به عنوان سرآمد داستان سرایی منظوم فارسی شناخته می شود. او شعر را در خدمت رشد و بالندگی انسان قرار می دهد و با دیدی آرمانگرایانه در پی آن است تا تصویری از یک دنیای خالی از دروغ و ریا و عاری از جهل و فریب را در قلمرو شعر و افسانه و در پهنه آفاق خیالش بسازد.
جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجه‌ای از استادان بزرگ سخن و از ارکان شعر فارسی محسوب می شود که در گنجه دیده به جهان گشود. شاعری که تمام عمر خود را در گنجه سپری کرد و تنها یک بار سفر کوتاهی به یکی از بلاد نزدیک گنجه انجام داد. اگرچه تاریخ دقیق ولادت او مشخص نیست اما با دقت در اشعارش باید آن را نزدیک به ۵۳۰ هجری قمری دانست زیرا به هنگام نظم منظومه مخزن‌الاسرار در ۵۷۰ هجری قمری، نظامی شاعری جوان بوده و هنوز به ۴۰ سالگی نرسیده است. چنان که می گوید: «طبع که با عقل بدلالگیست، منتظر نقد چهل سالگیست»نظامی دارای روش و سبکی جداگانه است که تأثیرش بر شعر پارسی از روزگار خود تا به امروز گسترده است. سبک اشعارش بسیار ساده و روان بوده به نحوی که عامه مردم به خوبی با اشعار او ارتباط برقرار می کنند.
گفتگو و دیالوگ ها میان افراد یکی از محور های مهم و جذاب مثنوی لیلی و مجنون است.اثرِ معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج‌گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی مقام والایی دارد. مخزن الاسرار کتابی است اخلاقی با داستان های موعظه آمیز که انسان محور و مدار آن قرار دارد. شیوه نظامی پس از مخزن الاسرار، تغییر کرد. با نگاهی به منظومه های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندر نامه، به تفاوت اساسی زبان و شکل این منظومه ها، با مخزن الاسرار می توان پی برد و به این نتیجه رسید که او تعلیم غیرمستقیم را بر تعلیم مستقیم ترجیح داده است.
این شاعر با سرودن هر یک از منظومه هایش، به هدفش یعنی ترسیم جامعه آرمانی نزدیکتر می شود.وی پس از این ۲ منظومه لیلی و مجنون و خسرو وشیرین برای نیل به هدف خود پای به عالم رؤیا می گذارد و مدتی در قالب منظومه هفت پیکر به بیان امید و آرزوهای خود می پردازد؛ دنیایی زنده که انسان در آن فعالیت و جنب و جوش دارد اما همین انسان فعال برای رسیدن به کمال هیچ نقشه و آینده ای ندارد تا اینکه برای جستجوی ردپای کمال و یافتن کمال انسانی منظومه اسکندرنامه را می سراید تا انسان را به کمال و دنیای آرمانی اش نزدیک کند.این شاعر پارسی گو در فاصله سال های ۶۰۲ تا ۶۱۲ هجری قمری در گنجه چشم از جهان فروبست و آرامگاهی برای او ساخته شده است.به سبب تاثیر نظامی گنجوی در فرهنگ ادب فارسی، بنا به تصویب اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۱ اسفند به عنوان روز «بزرگداشت نظامی گنجوی» نامگذاری شده است. به مناسبت روز بزرگداشت نظامی گنجوی با »حسن چراغلو« نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات و شعر به گفت وگو پرداخته ایم.
*هویت فردی، اجتماعی و آرمانی انسان در خمسه نظامی
چراغلو در خصوص شکل گیری هویت گفت: هویت از طریق نظام‌های فرهنگی، خصوصاً ادبیّات، شکل می‌گیرد. هویّت ساخته عدّه‌ای خاص نیست بلکه محصول مشارکت آحاد مردم است و در طول زمان شکل می‌گیرد و از طریق نظام‌های فرهنگی به ویژه ادبیات قوام پیدا می کند. از این رو بزرگان ادبیات ما که میراث فرهنگی کشور نیز هستند در ایجاد آن تأثیر زیادی دارند که یکی از این شاعران و داستان‌سرایان بزرگ جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مویّد متخلص به نظامی است که در دیدگاه های وی درباره به هویت فردی، اجتماعی و آرمانی انسان در »خمسه یا پنج گنج« نمود پیدا کرده است.این اثر نظامی در قلمرو داستان‌های غنایی است که شاعر به عنوان پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی برجسته می کند. کتابی که شامل پنج مثنوی با عنوان های »مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه« است. درخمسه نظامی انسان کامل گاه هویّت دینی دارد، گاه حکیم و گاه انسان عاشقی است که عشق زمینی در او شکلی متعالی‌تری پیدا می‌کند به نحوی هویت عارفانه به او می‌بخشد.*هویّت انسان آرمانی در قصه های نظامی
وی درباره سیمای قهرمانان در قصّه‌های نظامی تصریح کرد: نظامی در قصه هایش هویّت انسان آرمانی را به تصویر می کشید. شخصیت های قصه های او ویژگی خاصی داشتند؛ ویژگی که با برجسته‌سازی آرمانی، هر لحظه کمالی به کمالات قبلی آنان افزود می شد. او در قصه هایش هر قهرمانی که به خلق می کند الگو روشی جدید نیز برای او دارد تا بتواند به کمال انسانی نزدیک شود. هنر نظامی این است که محدوده واقعیت تاریخ را به آن طرف قلمرو قصه ها امتداد می دهد و به جای آنکه قصه را در قلمرو تاریخ نگه دارد، تاریخ را به دنیای قصه ها کشانده است. با این حال هر چند قصه در آنطرف واقعیت جریان دارد اشخاص قصه به طور بارزی واقعی و انسانی جلوه می‌کنند. قصه های او روی هم رفته نمایشگاه خلق و خوی انواع انسان های واقعی؛ یعنی انسان هایی که اندیشه و آرمان نظامی بر زبان آنها جاری و در رفتار و کردار آنها منعکس می‌شود، هستند.
*جایگاه والای زن در شعر نظامی
چراغلو در خصوص جایگاه زن در شعر نظامی توضیح می دهد: این شاعر بزرگ برخلاف دیدگاه های که در عصر و زمانه او وجود داشت نگاه ویژه ای به زن و هویت زنان دارد. این شاعر برای زن هویت والا در نظر گرفته است. این شاعر در قصه هایش یک سیر صعودی و متعالی برای زنان در نظر می گیرد که تأثیر آن در کل داستان، غیر قابل انکار است. او زنان را تکمیل‌کننده مردان می‌داند. به همین دلیل در کنار هر قهرمانی که در قصه هایش آورده یک زن که مظهر زیبایی است را نیز قرار داده است تا نقش تربیتی و انسان سازی خود را در مورد مردان ایفا کند تا انسان به آن حد عالی برسد. او زنان را شایسته پذیرفتن مسوولیت های اجتماعی می داند و آنها را کمتر از مردان نمی دانست.
*دیدگاه نظامی درباره رفتار انسان در اجتماع به گزارش آرازآذربایجان به نقل از ایرنا، این پژوهشگر یادآور شد: نظامی توجه ویژه ای نیز به هویت اجتماعی انسان ها دارد. او بر این اعتقاد است از آنجا که انسان موجود اجتماعی و برای بقا به دیگران نیاز دارد پس بیشتر رفتار، اعمال و کردارش نیز خواسته یا ناخواسته در حیات اجتماعی او تاثیر گذار است. بنابراین اگر یک انسان سخاوتند یا فروتن نباشد به خودش زیان می رساند و اگر از چنین خصلت های خوب انسانی برخوردار باشد، فایده آن به خودش می_رسد یا اینکه اگر یک انسان عادل یا ستمگر باشد سود و یا زیان آن به خود آن فرد می رسد. از این رو انسان چاره ای ندارد که زندگی اجتماعی داشته باشد نوعی از زندگی که خلق و خوی فردی او نیز در اجتماعی که حاضر است، تاثیر می_گذارد.
Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۲ اسفند ۱۳۹۷ ساعت ۹:۵۰ ق.ظ
