ناغیل لار و افسانه لر

آنا دیلیمیز: بیلدیگیمیز کیمی بوتون میللت¬لرین یازیلی ادبیاتی و بوگونکو کولتورو همان خالقین ائل ادبیاتیندان آسیلی اولاراق مئیدانا گلمیشدیر.
یازیلی ادبیات، ائل ادبیاتی اوستونده قورولموش و ائل ادبیاتی، خالق¬لارین بو گونونه و گله¬جه¬گینه بینؤوره ساییلیر.
هانسی خالقین ائل ادبیاتی زنگین، درین و گئنیش اولوبسا، یازیلی ادبیاتی دا او قدر زنگین، درین و گئنیش اولموشدور. آذربایجان ائل ادبیاتی¬نین، زنگین¬لییی بوتون دونیا بیلگین¬لرینی و فولکولور¬شوناس¬لارینی حئیرتده قویموش و هامی¬سی خالقیمیزین اسگی، زنگین و گئنیش کولتورو قارشیندا دیزه چؤکموشلر. حتا دیلیمیزین گؤز¬للیگی و اؤز¬للیگی ده بوندان آسیلی¬دیر.
ائل ادبیاتی و یاخود شیفاهی آغیز ادبیاتی، مین ایل¬لر بویو آغیزدان_آغیزا، سینه¬دن سینه¬یه آخیب گلن سؤزلر دیر.
نغمه¬لر، متل¬لر، مثل¬لر، ماهنی¬لار و باشقا ژانرلار، مین¬لرله اینسانین هونر و ایستعدادین¬دان بهره¬له¬نیب، یونتالانیب، جیلوه¬له¬نیب، موم کیمی ارییب و ان گؤزل فورمالارا یئرله¬شیب و بو گون بیزیم الیمیزه چاتیبدیر. هر فولکلور ماتیریالی¬نین یارانماسیندا مین ایل¬لر بویو، مین¬لر اینسانین رولو اولموشدور.
ائل ادبیاتی دئدیکده، دوغرودان¬دا مین¬لر اینسانین، مین ایل¬لر بویوندا یارادیجیلیغی گؤز اؤنونده جانلانیر.
شوبهه یوخ¬دور کی، آذربایجان ادبیاتی، همین ائل ادبیاتی¬نین، نائلییت¬لری و باشاری¬لاری اوزه¬رینده اوجالمیشدیر و مین ایل¬لر بویو یارانان اوسطوره¬لر، ائپیک لیریک داستان¬لا افسانه¬لر ناغیل¬لار، مثل¬لر، دئییم¬لر، قوشمالار، نغمه¬لر ماهنی¬لار و حتا خرافه¬لر، هامی¬سی، یازیلی ادبیاتیمیزا ماتیریال¬لار تأمین ائتمیشلر. یونتالانمیش، جیلالانمیش، تمیزلشمیش و گؤز¬للشمیش هر بیر مثل، بایاتی، نغمه، دئییم، موسیقی، ماهنی و سایره، یازیلی ادبیاتیمیزین شاه اثرلرینی یاراتمادا اؤز ائتگی و ایزلرینی بوراخمیشلار.
یوخسا »نیظامی«¬نین اثرلری، »فضولی«¬نین درین دوشونجه¬ لری ایله گؤزل فورمالاری »نسیمی«¬نین، »صائب«ین، »واقف«ین و یوزلرجه باشقا شاعیرلریمیزین اثرلرینده گؤزه¬للیک¬لر آذربایجان ائل ادبیاتیندان قیدالانمامیشدیرلارمی؟! حتا آذربایجان شاعیرلری¬نین فارسجا یازیلان اثرلرینده، آذربایجان خالقی¬نین، گؤزل آخیجی دئییم_لری، مثل¬لری و حیکایه ¬لری¬نین، ایزلرینی تاپماق هئچده چتین دگیلدیر.
بونلارا گؤزللیک، جان و روح باغیشلایان شاعیرلریمیز، خالق یارادیجیلیقیندان بورج آلمیشلار و اثرلرینی بزه¬ میشلر.
دده قورقود حیکایه¬ لری¬نین ایزلرینی، آتالار سؤزلری¬نین تاثیرینی گنجه ¬لی نیظامی¬نین بئش شاه اثریندن گؤتورسک، قالانی هر نه قدر گؤزل زنگین و دگرلی اولورسادا، دونیا شاه اثرلری اؤنونده گئدن اثرلر اولا بیلرمی؟!
ائل ادبیاتی چوخ درین، غنی و گئنیش دیر. نغمه¬لر ان قدیم زامان¬لاردان اینسان¬لارین امک و زحمت چاغ¬لاریندا یول یولداشی اولموشدور. امک نغمه¬لری، مراسیم نغمه¬لری، مؤسوم نغمه¬لری، قهرمانلیق نغمه¬لری و باشقا¬ باشقا نغمه¬لر، اینسان¬لارین عؤمورونو تصویره چکمیش و هر بیری بیر موقعینده و دورومدا اینسان¬لارلا اویغونلاشاراق، مئیدانا گلمیشدیر.
اینسان¬لار موختلیف حال¬لاردا اؤز ایستک عاطیفه، آرزی و اوره¬ک دؤیونتولرینی ازیب نغمه¬لرینه قاتمیشلار.
ایل¬لر بویو اله گتیردیک¬لری تجروبه¬لرینی دویدوغو حیس¬لری، دوشوندویو فیکیرلری یونتالایب، صافلادیب و ان گؤزل فورمادا گلن نسیل_لره باغیشلامیشلار. آنالارین لای¬لاسی، هر اینسانین ان گؤزل آن¬لارینی خاطیرلادیر. بو گؤزل و تیکرار اولمایان لحظه¬لر، تکجه لای¬لالاردا فورمالاشیر.افسانه ¬لر، اوسطوره¬ لر، ناغیل¬لار و داستان¬لارا گلدیکده، یئنه اینسان¬لارین باشقا عالم¬لریله تانیش اولوروق. اینسان یارانان گوندن »یارادیلیش« نه¬دن¬لری دالیجا گزیب و نه قدرده اوسطوره ¬لر افسانه ¬لر بو زمینه¬ ده یاراتمیشدیر!
بو گونوموزون اینسان اوزرینده و علم¬لر ساحه ¬سینده چالیشان عالیم¬لرین دئدیگینه گؤره، اینسانین تاریخده دونیا گؤروشو، اوچ بؤلومدن عیبارت دیر: بیرینجی¬سی اوسطوره¬وی دونیا گؤروشو، ایکینجی¬سی اینانج و دینی دونیا گؤروشو، اوچونجو ایسه علمی دونیا گؤروشو.
بیلگین¬لر تاریخده اوسطوره دونیا گؤروشونون عؤمرونو باشقا دونیا گؤروش¬لریندن داهادا اوزون تاریخلی و چوخ گئنیش بیلیرلر.
موختلیف ساحه¬لرین بیلگین¬لری، او جومله¬دن پئسیکولوگ¬لار بونا اینانیرلارکی، اوسطوره دونیا گؤروشونون اوزون عؤمورو اوچون اینسان¬لارین بوتون وارلیغی و باخیشی اوستونده درین ایزلی ائتگیسی اولموشدور. بو ائتگی اینسانین ایچ دونیاسیندا بو تئزلیک¬له تمیزلنمه¬ین اثرلر قویموشدور.
بلکه یاریم عصر بوندان اؤنجه بیر سیرا عالیم¬لر اوسطوره¬لری خرافه ساییب، آرادان آپارماغینا فیتوا وئریردیلر.!! آنجاق بو گون بو اوسطوره¬لری دریندن تانیماغا، توپلاماغا و آراشدیرماغا نظر وئریرلر.آذربایجان ائل ادبیاتی اوسطوره ¬وی عؤنصورلرله دولودور. »دده قورقود« قهرمان¬لاری اوسطوره¬ لردیر، »دلی دومرول« عزرائیلین ساواشینا چیخیر، »تپه گؤز« عادی بیر وارلیق دئییل. »قاراجا چوبان« وبوتون قهرمان¬لار عادی بیر دونیانین اینسان¬لاری دئییلدیلر. حتا »کوراوغلو« داستان¬لاریندا کوراوغلونون یاشاییشی، نعره_سی گوجو، قیراتی، میصری قیلینجی، آشیقلیق هونری بو دونیانین عادی مسأله¬سی دگیلدیر.
آذربایجان اوسطوره¬لرینده »یارادیلیش« افسانه¬سی، »شو« داستانی، »اوغوز« داستانی »ماناس«، »آسنا« »آلپامئش«، »بوغو تگین« »آلانقووا«، »دیب باقوی«، »دده قورقود« داستان¬لاری هر بیری یوزلرجه یازیلی ادبیاتین بینؤوره¬سینی تشکیل ائدیر.
افسانه¬لره گلدیکده، باشقا بیر دونیا ایله اوز اوزه گلیریک. آذربایجان خالقی¬نین دونیایا باخیشینی و گؤروشونو بورادا گؤرمک و آراشدیرماق ساده بیر ایش دگیلدیر. یارادیلیش افسانه¬سی بوتون حئیرتلندیریجی ژانرلاری¬لا گؤز قارشی¬سیندا دیر.
سمندر، قوقنوس، عنقا، شاناپیپیک، یاپالاق توراج و باشقا حئیوان¬لار، گول¬لر، نه¬دن و نئجه یارانماسی خالقیمیزین دونیا گؤروشونو گؤسته¬ریر.
بونا مین¬لرجه باشقا عؤنصورلری حئیوان¬لاری و وارلیق¬لاری آرتیرین تا دونیانین گئنیشلیگی بیلینسین! ناغیل¬لار دونیاسی¬دا چوخ قدیم و اسگی زامان¬لارا گئدیب چاتیر.
ناغیل دونیاسی او قدر شیرین، سیرلی و حئیرتلندیریجی دیرکی، هله ده چوخلو بیلگین¬لر بئله بیر دونیادا قالمیش¬لار. بورادا شر قووه¬لرله خئیرخواه قووه¬لر چیرپیشیرلار. گاهدان عجیب– الخیلقه¬لر ده اورتایا گلیرلر.
یئتدی باشلی اژدها، اوچان دئولر، دمیر ایشیقلی ایفریته¬لر، قورخونج آغ دونیا– قارا دونیا، حتا ایسکندر کیمی بوینوزلو قهرمان و… هله¬ده کی وار آچیقلانمایب و اونو بوکوب، ائشیگه آتین دئین¬لر، تکجه جاهیل و قانماز آدام¬لار اولا بیلرلر!
بو مقدمه ایله، ائل ادبیاتینی آراشدیرما و تانیما دونیاسینا یاخینلاشیریق. بونلارین هر بیر ژانری اؤزو اوچون او زمان¬لارینی و متخصیص¬لرینی ایسته¬ییر.
بیز ده باجاردیغیمیز قدر، بو ساحه¬ده اؤیره¬ندیک¬لریمیزی اوخوجولاریمیزلا اورتایا قویاجاغیق. دیله¬گیمیز الیمیزدن توتوب، بیزیم¬له بیرگه آددیملاشماغا گلمه¬گینیزدیر.