ناشناس بودن در فضای مجازی، بزرگ_ترین عامل بی_حیایی

اعظم امیروثوقی
گروه اجتماعی: مصطفی فرخی، طلبه سطح ? و کار‌شناس ارشد کلام از سال ???? در مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی در بخش اینترنتی مرکز ملی پاسخگویی دینی مشغول به پاسخگویی به سوالات کاربران در حوزه‌های مختلف است. پاسخگویی به سئوالات دینی و نیز ارائه سخنرانی و برنامه های فرهنگی در بیشتر مسنجرهای معروف اینترنتی، از جمله فعالیت های این کارشناس دینی و فضای مجازی است. با وی گفتگویی درباره حیا در فضای چت روم‌ها داشته‌ایم.
*تعامل فرهنگی ما با فضای مجازی و کاربران آن، از نظر شما چطور باید باشد و در این حوزه چه کارهایی باید انجام دهیم؟
در این مورد چند نکته را باید مورد توجه قرار دهیم. اول اینکه فضای مجازی در واقع به عنوان یک مسیر دو طرفه، دو عرصه را پیش روی ما باز می‌کند: اول اینکه دشمنان و مخالفین از این ابزار برای هجمه و زیر سوال بردن فرهنگ ما ‌‌نهایت استفاده را می‌برند و با نفوذ از طریق این ابزار در بطن و درون جامعه ما، خط تقدم تهاجم خودشان را درون خانه‌های ما بنا می‌کنند.
دوم اینکه این فضا این امکان را در اختیار ما قرار می‌دهد تا بتوانیم فرهنگ خودمان را در گوشه و کنار دنیا با کمترین هزینه منتشر کنیم. سیاستگذاری ما در استفاده از فضای مجازی باید ناظر به هر دو بعد باشد.
یعنی از طرفی تدابیر لازم برای کم کردن هجمه دشمن و خنثی کردن شبیخون فرهنگی، هم از نظر سخت افزاری و هم از نظر نرم افزاری دشمن اندیشیده شود و در مقابل همه ابزارهای لازم را جهت استفاده از این فضا در راستای نشر و گسترش فرهنگ غنی اسلامی ایرانی بسیج کرد. دوم اینکه ساده انگاری است که گمان کنیم چون در فضای سایبر ابزار ارتباطی مجازی است، پس نباید زیاد نگران تأثیرات آن باشیم؛ زیرا تنها تفاوت مجازی در نوع ارتباط است والا همه عوامل اثرگذار و اثرپذیر حقیقی هستند.
در واقع ما با افرادی حقیقی مواجه هستیم که بخشی از وقت و زندگی آن‌ها در فضای مجازی می‌گذرد که هم از آن اثر پذیر هستند و هم بر آن، اثرگذارند.
*با توجه به اینکه شما از کار‌شناسان فعال در فضای مجازی بوده و از نزدیک با فضای آن آشنا هستید، چه آسیب‌هایی در زمینه حیا، کاربران چت روم‌ها را تهدید می‌کند؟
همانطور که می‌دانید صفت حیا و حفظ حریم‌ها در دین و فرهنگ ما دارای جایگاه بسیار بالایی است و سهم بسیار بالایی در ساماندهی اخلاق فردی و اجتماعی دارد. از آنجا که حیا یک صفت درونی است تحت تأثیر عوامل مختلف ممکن است تقویت یا کم رنگ شود. فضای مجازی با توجه به ویژگی‌های خاصش، این قابلیت را دارد که حیای کاربران را در معرض آسیب قرار دهد. امکان ارتباط آسان با جنس مخالف، حضور کسانی که ممکن است به صورت هدفگذاری شده یا حتی به صورت ناخواسته اعمال و رفتاری داشته باشند که به عنوان یک رفتار هنجارشکن حیای افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، فراهم بودن شرایط و زمینه برای ارتکاب بسیاری از گناهان که ارتباط مستقیم با زدودن حیا دارند و قرار گرفتن در یک چت روم و همراه شدن با دیگران در رفتارهای غلط، از جمله آسیب‌هایی است که در صورت استفاده نا‌صحیح از مسنجر‌ها و چت روم‌ها، حیای کاربران را تهدید می‌کند.
*چه ویژگی‌هایی از فضای چت روم‌ها بسترساز رفتارهای تخریب کننده حیاست و در برابر این مسائل، چگونه باید برخورد کرد تا آسیب کمتری متوجه فرد باشد؟
اگر علل و عوامل حیا را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم کنیم باید بگوییم آراسته شدن به زینت حیا گاهی تحت تأثیر عوامل درون زای افراد است و گاهی تحت تأثیر عوامل بیرونی. در یک مثال ساده، مراجعه نکردن به سایت‌های غیر اخلاقی گاهی به خاطر یک عامل درونی و زشت شمردن این گناه و حیا در برابر خود و خداوند است و گاهی به خاطر حضور اشخاص دیگر مانند دوست یا پدر یا مادر و…. جالب این است که در فرهنگ اسلامی هر دو دسته عوامل مورد توجه قرار گرفته‌اند. با این مقدمه باید گفت با توجه به امکان حضور کاربران با یک هویت جعلی در فضای مجازی و چت روم‌ها، عنصر نا‌شناس بودن، یعنی‌‌ همان منتفی شدن علت بیرونی التزام به حیا، مهم‌ترین علت یا زمینه‌ای است که فضا را برای میل و گرایش به حیایی فراهم می‌کند. زیرا هیچ واهمه‌ای نسبت به عواقب آگاه شدن دیگران از اعمال و رفتار فرد وجود ندارد. حتی گاهی برخی افراد به عنوان تجربه جدید یا تفریح و سرگرمی به عرصه‌هایی که زمینه ساز بی‌حیایی است ورود می‌کنند. ویژگی دیگر در دسترس بودن علل و عواملی است که موجب از بین رفتن حیا می‌شود. ارسال متن‌ها یا لینکهای مختلف، گفتن و شنیدن الفاظ و جملات نا‌مناسب، ارسال فایل‌ها و تصاویر و… چنانچه محتوای هنجار شکن باشد، حیا را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
* عوامل روانی و انگیزشی کاربران در اقدام به رفتارهای منافی حیا در این فضا‌ها چیست؟
در فرهنگ دینی ما عوامل مختلفی به عنوان آسیب‌های حیا مورد توجه قرار گرفته است که فضای مجازی به گونه‌ای زمینه را برای تحقق برخی از این علل و عوامل فراهم‌تر می‌کند. همانطور که عرض شد، فضای مجازی در واقع از جهت ابزار ارتباط با دیگران متفاوت است والا تأثیرگذار بودن یا اثرپذیر بودن در این فضا کاملا واقعی و حقیقی است. بنابراین آنچه که در فضای غیر سایبر باعث بی‌حیایی می‌شود در اینجا هم‌‌ همان است. تنها از نظر فراهم شدن شرایط متفاوت است. مثلا اگر در روایات نفاق به عنوان عامل بی‌حیا شدن معرفی شده یا نا‌شناس بودن یا رد و بدل شدن کلمات رکیک، خب این ها همه جا هست تنها فرقش این است که در فضای مجازی زمینه برای تحقق این عوامل بسیار فراهم‌‌تر است. بنابر این می‌توان گفت‌‌ همان عنصر هویت مجازی که در این فضا برای کاربران شکل می‌گیرد، مهم‌ترین عامل برای گرایش به بی‌حیایی است. البته نه به صورت مستقیم بلکه از این جهت که زمینه را برای تحقق عوامل مستقیم مانند نا‌شناس بودن، شهرت طلبی، نفاق، ارضای غریزه جنسی و مانند آن را فراهم می‌کند.
*نهادها و دستگاه های فرهنگی چه راهکارهایی باید بیاندیشند تا چت روم‌ها محلی برای جولان افرادی که برنامه ریزی کرده اند تا حجب و حیا را میان کاربران کم رنگ کنند، نباشند؟
جواب به این سؤال نیازمند پرداختن به چند مقدمه دارد: اول اینکه ما باید نحوه عملیات دشمن را در عرصه جنگ نرم به طور عام و در فضای مجازی و چت روم‌ها شناسایی کنیم.
هم سیاست‌ها و اهداف دشمن را و هم تاکتیک‌ها را. دوم اینکه ما باید در برنامه ریزی هدفمند، افراد جامعه را ببینیم و برای آن‌ها به عنوان یک عضو از اجتماع برنامه ریزی و هدفگذاری کنیم، نه صرفا به عنوان یک کاربر اینترنتی.و سوم داشتن درک درستی از فضای رسانه‌های مجازی و خصوصا مسنجر‌ها و چت روم‌ها و کاربران این فضاست.به نظر من در اتاق فکر دشمن دو مدل هجمه برای تخریب فرهنگ ما ساماندهی می‌شود.
یکی از طریق زیر سوال بردن مبانی فکری و اعتقادی و یکی از طرق زیر سوال بردن فروع ضمن اظهار به پذیرش مبانی. و این در همه عرصه‌ها رخ می‌دهد و اختصاص به فضای مسنجر‌ها ندارد. به عنوان مثال برای تخریب فرهنگ حجاب گاهی اساس اسلام و حقانیت کلی اسلام را تخریب می‌کنند و گاهی در ظاهر اسلام را قبول می‌کنند ولی حجاب را بیگانه با اسلام معرفی می‌کنند.در حیطه تاکتیک‌ها هم گاهی با عنوان طرح سوال و مسأله، گاهی با طرح شبهه، گاهی ارائه نظریات رقیب و دفاع از آن‌ها در برابر فرهنگ ما. نکته قابل توجه این است که بحث استفاده از سیاهی لشگر و هجمه گسترده و به قول ضرب المثل عامیانه خودمان، بحث همرنگ شدن با جمع برای دوری از رسوایی در این فضا پر رنگ است. بنابر این نهادهای فرهنگی ما اولا باید در این فضا اقدام به پاسخ گویی مستدل و معقول به مسائل ایجاد شده و شبهات مطرح شده بپردازند و فرهنگ اسلامی ایرانی را به شکلی زیبا ارائه کنند. از طرفی حضور گسترده و موثر داشته باشند نه صرفا به جهت اینکه از عریضه خالی نباشد و در حد ثبت نام.در خصوص بعد دوم وقتی ما در نگاه کلان برای افراد به عنوان عضوی از جامعه برنامه داشته باشیم، فضای مجازی را پدیده‌ای می‌بینیم که ممکن است بخشی از زمان و وقت افراد را به خودش اختصاص دهد؛ و در نتیجه این موضوع را در کنار دیگر موضوعات می‌بینیم. مثلاً بالا رفتن سرانه فضای ورزشی یا سرانه مطالعه مفید کمک می‌کند که اوقات فراغت ساماندهی بهتری داشته باشد و طبعا به دنبالش حضور در فضای مجازی هدفمند‌تر و مدیریت شده تر خواهد بود. خود من گاهی با افرادی برخورد می‌کنم که صبح در چت روم هستند، عصر در چت روم‌ها هستند و شب‌ها هم تا ساعات پایانی شب در چت روم‌ها هستند. خب اگر امکاناتی دیده شود که این افراد بخشی از وقتشان را در دیگر فضا‌ها صرف کنند طبعا حضورشان در اینجا هدفمند‌تر خواهد بود.در بعد سوم نیز طبعا نداشتن شناخت درست از فضای مسنجر‌ها و کاربران این فضا باعث می‌شود نتوانیم برنامه ریزی درست و نزدیک به واقع داشته باشیم. موضوعی که من خودم در موارد مختلف با آن برخورد داشته‌ام. برخی از مسئولین انتظار دارند خروجی فعالیت در فضای مجازی و خصوصا چت روم‌ها مانند دیگر فعالیت‌ها در فضای جامعه باشد. در حالی که وقتی سنخ فضا و نوع فعالیت فرق می‌کند باید انتظارات هم متناسب با نوع فعالیت باشد. یا برخی کلا فضای مجازی را نادیده می‌گیرند. فضای مجازی و چت روم‌ها یک واقعیت است. این طور نیست که اگر ما حضور نداشته باشیم و نبینیم همه چیز تمام می‌شود. اگر ما نباشیم دیگران این فضا را اشغال خواهند کرد.
*از بین رفتن حیای درونی فرد نسبت به نوع رابطه خود با نامحرم در این فضای چت، چه آثاری بر زندگی و ارتباطات فرد در زندگی اجتماعی‌اش در بیرون از این فضا دارد؟
حیا یک عامل درونی است که در وجود انسان به عنوان یک عامل بازدارنده از ارتکاب زشتی‌ها عمل می‌کند و منشأ آن هم ترس از نکوهش و سرزنشی است که به دنبال انجام عمل زشت رخ می‌دهد. طبیعتاً این تأثیر بسیار زیادی به عنوان یک عامل درون زا و خود کنترل برای عدم ارتکاب بسیاری از اعمال زشت و ناپسند است. به همین جهت در روایات حیا را به عنوان بهترین لباس معرفی کرده‌اند، یعنی پوشاننده و از بین برنده بسیاری از زشتی‌ها و نمودار کننده زیبایی‌ها. طبیعتاً وقتی این عامل درونی کم رنگ بشود و کارایی خودش را از دست بدهد، تأثیرش روی فرد است. فرقی نمی‌کند در بیرون این فضا باشد یا داخل این فضا؛ هم حیا و هم بی‌حیایی هر دو تأثیرشان بر فرد است فرقی نمی‌کند در کجا باشند و در چه فضایی. بنابراین اگر حیا در وجود کسی یا جامعه‌ای به هر دلیل کم رنگ شد، عفت عمومی را متأثر خواهد کرد؛ نا‌هنجاری‌های اجتماعی رشد خواهند یافت؛ التزام به قوانین کم رنگ خواهد شد؛ روابط ناسالم شکل خواهد گرفت و با شکسته شدن حریم‌ها، بنیان‌های خانواده فرو خواهد ریخت. حیا نقش مهمی در ساختن شخصیت افراد و همچنین ارتباط تنگاتنگی با بسیاری از صفات اخلاقی دارد که اگر حیا نباشد همه این‌ها نیز از بین خواهند رفت.
*بعضی از چت روم‌ها با اهداف از پیش تعیین شده، برای تخریب فرهنگ دینی و ملی ما شکل گرفته اند و مدیریت آن‌ها نیز از خارج از کشور و به صورت هدفدار انجام می‌گیرد. آیا فیلتر کردن این چت روم‌ها و برخورد‌های این چنینی را راه حل مناسبی برای برخورد با این قبیل خطرات و تهدیدات فرهنگی و تربیتی می‌دانید؟ اگر نه چه راهکاری را پیشنهاد می‌کنید؟
در درجه اول باید دید که آیا از نظر فنی امکان فیلتر کردن این مسنجر‌ها وجود دارد یا نه. چون مسنجر یک نرم افزار است و بعد از دانلود و نصب می‌توان از آن استفاده کرد. و البته ابزار‌های دور زدن فیلترینگ چنان گسترده‌اند که هم از جهت کمی و هم از جهت کیفی که فیلترینگ تقریباً اثری ندارد. ولی در صورتی که چنین امکانی وجود داشته باشد خب طبعاً مسنجرهایی که اهدافش تخریب فرهنگ دینی ما است باید محدود شوند. ولی در کنار این اعمال محدودیت، باید اولاً فضاهای بومی برای پاسخ دادن به این نیاز ایجاد شود. حتی بتوانیم چنان مسنجر‌های قدرتمندی طراحی کنیم که بتوانیم نیازهای مخاطبان خارج از کشور را نیز پاسخ بدهیم. همچنین با فرهنگ سازی، مخاطبان و کاربران را در زمینه استفاده از این مسنجر‌ها و آسیب‌های آن آگاه کنیم.ولی در حال حاضر که ظاهراً امکان فیلتر کردن کامل این مسنجر‌ها وجود ندارد و از طرفی ما فعلاً ابزار مناسب و قوی برای جایگزین کردن نداریم طبعاً حضور در این مسنجر‌ها از سوی کار‌شناسان و فعالان اینترنتی اجتناب ناپذیر خواهد بود البته به عنوان توصیه عمومی به کاربران بلکه به عنوان اینکه در شرایط فعلی بهترین گزینه است.در خصوص این دست از مسنجر‌ها نکته قابل توجه این است که ما در حال حاضر بخشی از مخاطبان داوطلب اعم از فارسی زبانان یا غیر فارسی زبانان را در خارج کشور داریم که عمده راه ارتباطی ما با ایشان در فضای مجازی همین مسنجر‌ها است. و از طرفی رکن اصلی فرهنگ ما برگرفته از آموزه‌های دینی ماست و فرهنگ دینی ما محدود در مرزهای جغرافیایی نمی‌شود. ایران به عنوان‌ ام القرای جهان اسلام و پرچم دار مکتب اهل بیت باید مسئولیت خودش را در سطح بین المللی و منطقه‌ای نیز انجام بدهد. منظورم این است که ما می‌توانیم در فیلترینگ محدوده جغرافیایی ایران را مدیریت کنیم ولی نسبت به دیگر کشور‌ها چطور؟ شیعیان لبنان و عراق و افغانستان و شیعیان ساکن آفریقا و اروپا و امریکا چطور؟ عمده فعالیت دشمن در این فضا‌ها متوجه فرهنگی دینی ما است نه محدوده جغرافیایی ما؛ و این هجمه، دیانت کاربران دیگر کشور‌ها را نیز تهدید می‌کند و ما وظیفه‌ای هم در مقابل آنها داریم. بنابراین تا زمانی که عده‌ای کاربر هم‌کیش ما در این مسنجر‌ها وجود دارند که دیانت آن‌ها توسط دشمنان مورد هجمه است حضور ما نیز لازم است.
*و حرف آخر شما در این حوزه؟
نتیجه گیری عرضم این است که در برخورد با این مسنجر‌ها ما کاربران را نسبت به محتوای مسنجر‌ها دو گروه می‌دانیم: کاربران منفعل و مصرف کننده محتوای ارائه شده در مسنجر‌ها. به نظر بنده این گروه نباید وارد این قبیل مسنجر‌ها بشوند و ضمن فرهنگ سازی در راستای پاسخ به نیاز آنهار در این عرصه باید چاره انیدشی کرد.کاربران فعال و مؤثر در این عرصه که در واقع تولید کننده و عرضه محتوای مفید دینی و فرهنگی در مسنجر‌ها هستند، به نظرم تا زمانی که در این مسنجر‌ها افرادی هستند اعم از موافق یا مخالف که نیازمند پاسخ به سوالات و شبهاتشان حس می شود یا وظیفه داریم کلام حق و مکتب اهل بیت علیهم السلام را به گوش آن‌ها برسانیم، حضور در این مسنجر‌ها لازم و ضروری و نیازمند تامین سازو کارهای لازم می‌باشد.