موسیقی عاشیقی در لابه‌لای تاریخ

علی رزم‌آرای
گروه فرهنگی: جهان‌بینی هر اجتماع انسانی در همه ابعاد و زوایای حیاتی و فرهنگی آن اجتماع متبلور می‌شود و آن اجتماع را برای بقا و دوام در مسیر حرکت زمان روبه سوی آینده رهنمون می¬کند و از خود نشانه¬هایی برای سیر صحیح این مسیر و نیل به مقصود آن، به جای می‌گذارد.
زبان، خط و کتابت، معماری، علوم و اسرار، مذهب و دیانت، کتاب آسمانی، فرهنگ فلوکلوریک (آداب و سنن، مثل¬ها، متل¬ها، آهنگ‌ها و روایت‌های موسیقی عاشیقی، ترانه¬های عامیانه، آوازهای فولکلوریک کسب و کار همچنین تصنیف¬ها، بایاتی‌ها، اوخشاماها و لالایی و…) موسیقی و ادبیات و… همه و همه در خود نشانی از آن جهان‌بینی را با خود دارند و یا به صورتی دیگر، نشانه‌ها و عناصر آن جهان‌بینی را در خود غرق کرده¬اند.
‌برای مثال پذیرش دین مبین اسلام و تبلور کلام الهی در زبان فرهنگ جهان‌بینی آذربایجان. (خواب دیدن مولا علی (ع) و یا حضرت خضر و الیاس تکمیل کننده مسیر عاشیق شدن عاشیق‌ها در فرهنگ ترکی آذربایجان به شمار می-آید و اصطلاح بوتا را در مورد آن بکار می¬گیرند.)
به کلامی دیگر اجزای فرهنگی در جهان¬بینی هر اجتماع از یک سو نشانه‌های تاریخی و زمانی آن به شمار می¬آیند (یادمان¬های تاریخی) و از دیگر سو تعیین¬کننده زاویه دید مردمان آن اجتماع به جهان پیرامون خود و شرح حوادث مربوط به آن هستند.
برای مثال می‌توان در ادبیات و شعر یک ملت و یا حتی موسیقی آن تبلور عناصر و اجزای فرهنگی دخیل در جهان¬بینی آن را دید و شنید و خواند و حتی سرود و نوشت.شرح کلی و فشرده بالا مقدمه‌ای است برای ورود به موضوع اصلی این نوشتار که همانا تشریح ابعاد هستی‌بخش موسیقی عاشیقی و فرم شعری داخل در آن برای سرودن و خواندن زندگی و هستی روان در تازگی آن. تاریخ عاشیقی از نظر زمانی عمری به بلندی و عمقی به ژرفای تاریخ ترک دارد.
تاریخی که هم از در ازنای تاریک پیش تاریخ رد پا دارد و جغرافیای حاکم بر آن گستره و حوزه بزرگی را شامل می¬شود. در نتیجه این مقال و نوشتار نه جای آن دارد و نه قصد آن و نه یارای آن که به این تاریخ بپردازد. از سویی هنر و صنعت عاشیقی موضوعی نیست که بتوان در طول یا عرض یک یادداشت و یا مقاله آن را جمع و جور کرد. هنر عاشیقی از بنیاد خود، هم موسیقی آذربایجان را در دل محفوظ دارد هم شعریت و قصویت حاکم بر فرهنگ آن را معرف است و هم اسطوره‌ها، حماسه‌ها و روح اعتقادات دینی و مذهبی حاکم بر این منطقه را متبلور.
مجموع آهنگ¬های عاشیقی آذربایجان از نظر محتوا و جانمایه درونی به چهار دسته تقسیم می¬شود: شاد (گؤزللمه)، حماسی (قهرمانلیق)، حزین (غم آهنگ) و عرفانی (الهی).
از تاریخ‌ساز عاشیقی “قوپوز” می‌توان به نغمه¬ها و قالب¬های شعر این صنعت راه برد، از ساختار این ساز می‌توان به پرده¬ها و گوشه¬ها، حتی تم‌ها و نت‌های آن رسید و عمیق¬تر اینکه قوپوز خود تاریخ مجزایی برای شرح دارد که دل این مطلب ظرفیت آن را ندارد؛ اما این صنعت به کلام، تاریخ فرهنگی آذربایجان را روایت می¬کند، از قام شامان (شمن‌ها، آئین شمنیستی) تا اوزان‌ها و باخشی‌ها (بخشی‌ها)، از اوزان‌ها و باخشی‌‌ها تا آشیقی و عاشیقی (پذیرفتن دین مبین اسلام و دل سپردن به آوای وحی الهی ناب¬ترین موسیقی عالم) و عاشق شدن و یا عاشیق شدن و عاشیقی کردن و رنگ و بوی عرفانی گرفتن و…می¬توان از صورت شعری این صنعت گفت، (از هاوا های آن) از لحظه قوشما تا آن گرایلی، از دقیقه دیوانی تا مخمس و تصنیف و بایاتی و مستزاد و یا استادنامه را یاد کرد و دییشمه را.به هر حال زبان قلم را به ارومیه برمی‌گردانیم که نام مکتب بزرگی از هنر و صنعت عاشیقی را هم با ارومیه می¬شناسند.
مکتب ارومیه که به عبارتی گفته می¬شود در هنر عاشیقی عالی¬ترین و عرفانی¬ترین شاخه موسیقی آذربایجانی است ولی متأسفانه مجهول مانده است.
موسیقی ترکی آذربایجان غربی با موسیقی آذربایجان شرقی از یک خانواده هستند؛ اما موسیقی آذربایجان (همسایه شمالی) و ترکیه در موسیقی آن بی‌تاثیر نبوده است.
(در مقابل به شدت از این موسیقی تاثیر پذیرفته¬اند به نحوی که در میان آشوریان و ارمنی¬ها و… سنت و صنعت عاشیقی رواج تام پیدا کرده است.) عاشیق¬ها در موسیقی عاشیقی آذربایجان غربی مانند موسیقی عاشیقی آذربایجان شرقی از سازهای بالابان و قوال استفاده نمی¬کنند. عاشیق¬ها آذربایجان غربی به تنهایی هم خوانند‌گی می‌کنند وهم می‌نوازند و به این ترتیب اصالت موسیقی عاشیقی را در فرهنگ موسیقی این منطقه حفظ کرده-اند.
در صورتی‌ که در آذربایجان شرقی این سنت خنیاگری به علت استفاده از سازهای بالابان و قوال افت کرده است. موسیقی عاشیقی در ارومیه، سلماس، میاندوآب و خوی دارای یک سبک و شیوه است، ولی از نظر لهجه¬ها تغییراتی در آن دیده می‌شود. این رقابت و مشاعره روزها به طول می¬انجامیده تا کسی که اشعار و نغمات بیشتری اجرا می‌کرد، برنده این رقابت مشاعره می‌شده و رقیب بازنده ساز خود را به رقیب برنده هدیه می‌داده است.
این سنت در آذربایجان غربی منسوخ شده است. قوپوز مورد استفاده در موسیقی عاشیقی، در آذربایجان شرقی دارای ? سیم است که در سه ردیف سه تائی کوک می¬شوند، ولی ساختار قوپوز عاشیق‌های آذربایجان ¬غربی به نحوی است که در ردیف وسط آن بجای سه سیم از یک سیم استفاده می‌شود و در نتیجه این ساز در موسیقی عاشیقی آذربایجان غربی هفت سیم دارد. موسیقی عاشیقی آذربایجان غربی به اسم مکتب عاشیقی ارومیه مشهور و در فهرست آثار ملی به نام ارومیه ثبت شده است. عاشیق‌ها بیشتر در موضوعاتی نظیر وطن و عید نوروز، بهار، عشق و حماسه و… می¬سرایند و می¬خوانند.
از بزرگان موسیقی و صنعت عاشیقی می‌توان عاشیق‌علیسگر، عاشیق قربانی، خسته قاسم، ساری عاشیق، عباس توفارقانلی، عاشیق¬آلی، آغ عاشیق و… را نام برد که در تکامل این صنعت در ادوار مختلف تاریخ تاثیر به سزایی داشته‌اند.
در چهار‌چوب مکتب ارومیه (استان آذربایجان غربی) هم می‌توان به نام¬های چون دوللومحمد، دوللو مصطفی، دولوو اباذر، بالوولی مسکین، عاشیق فرهاد، عاشیق رستم روضه چایی، عاشیق عزیز، عاشیق درویش و عاشق اصلان و… اشاره کرد.
از بین عاشیق‌های در قید حیات و فعال در این مکتب هم می‌توان، عاشیق یوسف اوهانس، عاشیق اسمعلی، عاشیق دهقان، عاشیق زکریا، عاشیق بولود، عاشیق میزراعلی سلماسی، عاشیق مناف، عاشیق قربان،… را نام برد.