مشروطهخواهان آذربایجانى اندیشه سازان دموکراسی درایران
قسمت سوم
نصرالله صالحی
گروه تاریخ: مجلس دوم و تشکیل حزب دموکرات: فتح تهران و بازگشت آزادى، زمینه مناسبى را براى فعالیتهاى حزبى و ابراز عقاید از طریق نشر روزنامه فراهم کرد. با فراهم شدن مقدمات انتخابات مجلس، دستهبندىهاى سیاسى نمود بیشترى یافت. بیش از همه، آزادىخواهان وابسته به فرقههاى اجتماعیون ـ عامیون به فکر تشکیل حزب سیاسى نیرومندى افتادند. حاصل تکاپوى آنان تشکیل حزب دموکرات بود. جز این حزب، حزب اعتدالیون و چند حزب کوچک نیز در مجلس دوم تشکیل شد. درباره علت و چگونگى تشکیل حزب دموکرات به سه دیدگاه مختلف مىتوان اشاره کرد:
دیدگاه اول : بنابراین دیدگاه، همراهى انقلابیون گیلان و آذربایجان با مجاهدان قفقازى نه تنها موجب ورود افراد تازه به صحنه سیاسى ایران شد، بلکه زمینه ورود افکار و جریانهاى جدید فکرى را نیز فراهم کرد. این افراد در اتحاد با چهرههاى برجسته لژفراماسونرى به تشکیل جریانى تندرو اقدام کردند که در قالب حزب دموکرات تجلى یافت. محیط طباطبایى به عنوان مدافع این دیدگاه مىنویسد :
لُژفراماسون ایران که دبیرالملک و کمالالملک و وحیدالملک و ذکاءالملک و حکیمالملک و حاجى سیدنصراللّه تقوى و شیخ ابراهیم زنجانى و دکتر حسنخان که در محفل مرکزى آن مقام برجستهاى داشتند، با افراد مجاهد تندرویى که از قفقاز یحیى دولتآبادى بعد از فتح تهران در حین عبور از باکو به مقصد انزلى، چند روزى در باکو براى دیدار با سران فرقه اجتماعیون ـ عامیون ایران توقف مىکند تا از نقش آنان در فتح تهران تشکر کند. مىنویسد: »مقصودم ملاقات رؤساى فرقه مجاهدین اجتماعیون ـ عامیون است. مىخواهم به واسطه زحمتى که در پیشرفت مشروطیت ایران تحمل نمودهاند از آنها تشکر کنم« از جمله اتفاق و ترقى، ترقىخواهان یا لبیرال، اتحادیون (اجتماعیون ـ اتحادیون)، ترقىخواهان جنوب و داشناکسیون »اتحاد و اتفاق« نیز اشاره شده است. تقى زاده که در تبریز با مجاهدان تازه، مدتى را در روزهاى آخر دوران محاصره شهر به سر برده و آشنا شده بود پس از بازگشت به تهران با آنان همراه شد. در نتیجه، از ترکیب افراد برگزیده مجاهد و اعضاى شاخص لُژفراماسونِ طهران هسته مرکزى حزب دموکرات یا اجتماعیون ـ عامیون به وجود آمد.بنا بر این دیدگاه، چهرههاى برجسته لُژفراماسونرى تهران در تشکیل حزب دموکرات، نقش عمده و اساسى داشتند.
دیدگاه دوم : در این دیدگاه به نقش لُژفراماسونرى در تشکیل حزب دموکرات اشاره نشده، بلکه تشکیل آن، معلول سیر طبیعى جریانات سیاسى وحاصل شکاف میان رهبران مشروطه به دو جناح تندرو و میانهرو دانسته شده است. این دیدگاه از سوى پیشگامانى چون تقى زاده و مورخانى چون بهار، کسروى و رائین و آدمیت ارائه شده است. تقى زاده در سال ۱۳۳۷شمسى طى سخنرانى راجع به نهضت مشروطه ایران در پاسخ به این سؤال که احزاب سیاسى چگونه در مشروطه پدید آمدند مىگوید:
در مجلس اول، حزب سیاسى به این اسم وجود نداشت و فقط البته تندروان و محافظین بودند که عقاید بعضى از اولىها شباهت به سوسیالیسم داشت. در مجلس دوم براى مرتبه اول، احزاب سیاسى پیدا شد که دو حزب مهم در تاریخ دوره آن مجلس، مباحثه و معارضه داشتند که یکى اعتدالیون و دیگرى حزب دموکرات بود که نسبتا تندرو و تشکیلات بسیار منظم به طرز اروپایى داشت و انبساط زیاد در مملکت پیدا کرد و افراد خیلى پر شور و فعال بودند… کسروى، شخص تقىزاده را عامل اصلى تشکیل حزب دموکرات دانسته و او را مسبب ایجاد دستهاى به نام »انقلابى« معرفى کرده است. آدمیت، حزب دموکرات را ادامه دهنده
»جمعیت اجتماعیون ـ عامیون مشهد« مىداند. و بر این اساس مىنویسد: بعد از فتح تهران در محیط تحرک سیاسى جدید، حزب دموکرت ایران با مرام دموکراسى ـ اجتماعى، جانشین فرقههاى اجتماعیون ـ عامیون پیشین شد. او محمدامین رسولزاده را به عنوان تئوریسین و متفکر برجسته حزب دموکرات، و حیدر عمو اوغلو را به عنوان سازمان دهنده آن حزب معرفى مىکند. در کنار این دو شخصیت برجسته اهل قفقاز که هر دو تعلیمات خوبى را در حزب سوسیال دموکرات آن دیار آموخته بودند و در این زمینه در زمره افراد بىنظیر به حساب مىآمدند، به دیگر اعضاى برجسته ایرانى این حزب پرداخته و در معرفى آنها نوشته است:ریاست کمیته مرکزى دموکرات را میرزا محمودخان (محمود محمود بعدى) به عهده داشت. رئیس فرقه در مدت هشت ماهه اول مجلس دوم سیدحسن تقىزاده بود، و پس از آن سلیمان میرزا اسکندرى.در کنار این افراد، چند عضو سرشناس دیگر نیز در مجموع افراد اصلى حزب حضور داشتند، از جمله میرزا عبدالحسینخان وحیدالملک، سیدمحمدرضا مساوات، میرزا احمد قزوینى عمارلوى، حسینآقا (پرویز بعد) و میرزا محمد خراسانى نجات. رائین در مورد چگونگى تشکیل حزب دموکرات، به نقش جماعتى از آزادى خواهان که در رأس آنها حیدر عمو اوغلو بود اشاره مىکند.رئیسنیا نقش رسولزاده را برجستهتر دانسته، مىنویسد:او اندکى پس از رسیدن به تهران تازه فتح شده، در تشکیل و سازماندهى حزب دموکرات ایران و تهیه نظامنام و مرامنامه و تعیین خط مشى حزبى با سیدحسن تقىزاده و حیدر عمو اوغلو همکارى داشته، سردبیرى ارگان آن (ایراننو) را که یکى از نقاط عطف روزنامه نگارى در ایران به شمار آمده، بر عهده گرفته است. بنا بر این دیدگاه، اندیشه تشکیل حزب دموکرات ایران توسط روشنفکران و مجاهدان مسلمانِ اهل قفقاز با فتح تهران طرح شد. آنها تحت تعالیم حزب اجتماعیون ـ عامیون ایرانى و سوسیال دموکراتهاى قفقاز دست به چنین کارى زدند. این، دیدگاه غالب و رایج دهههاى متمادى است که از سوى محققان ایرانى و خارجى پذیرفته شده است، حال آن که طبق دیدگاه سوم، این نظریه از اساس مورد خدشه جدى است.
دیدگاه سوم : خسرو شاکرى به عنوان محققى که بیش از چهارده دهه از عمر خود را صرف پژوهش درباره جنبشهاى چپ در ایران کرده با نگارش مقاله »ارامنه ایرانى و پیدایش سوسیالیسم در ایران (۱۹۰۵-۱۹۱۱م)« در واقع به طرح دیدگاه سوم پرداخته است. وى در این مقاله، تلاش مىکند تا در خصوص چگونگى تشکیل حزب دموکرات، ابتدا به رد نظریه غالب و رایج پیشگفته مبادرت ورزد و سپس با استناد به اسناد و مدارک اصیل، به اثبات این فرضیه بپردازد که ایده تشکیل حزب دموکرات، نخستین بار از سوى »روشنفکران ارمنى ـ ایرانى« نظیر ورام پیلوسیان و تیگران ترهاکوپیان طرح شده است. شاکرى مىنویسد:براساس تاریخنگارى رسمى در مورد حزب دموکرات ایران، بنیانگذاران و رهبران ثابت این حزب عبارتاند از : سیدحسن تقىزاده، محمدتقى تنکابنى، حسینقلى نواب، شیخ ابراهیم زنجانى، سیدمحمدرضا مساوات، محمدامین رسولزاده، سلیمات میرزا اسکندرى و حیدرخان عمو اوغلو، تمامى این افراد، روشنفکران ایرانى غیر ارمنى با خاستگاه اسلامى بودند، [اما] براساس مکاتبات منتشر شده تیگران ترهاکوپیان و ورام پیلوسیان با تقىزاده، مشخص مىشود که پیشروان و نظریهپردازان حزب دموکرات و ارگان آن (ایران نو) چند تن از روشنفکران ارمنىـ ایرانى عضو گروه سوسیال دموکرات تبریز بودند.
شاکرى براى اثبات این فرضیه به نامههاى متعدد هاکوپیان و پیلوسیان خطاب به تقىزاده استناد مىکند که در ۱۳۲۷و ۱۳۲۸ق به زبان فرانسه از تبریز به تهران ارسال شده است. از آنجا که اصل دستخط این نامهها به فرانسه در کتاب اوراق تازهیاب مشروطیت انتشار یافته، اهمیت آنها برغالب محققانى که به زبان فرانسه آشنایى نداشتهاند، پوشیده مانده، از این رو به نقش روشنفکران ارمنى ـ ایرانى در طرح ضرورت تشکیل حزب دموکرات، توجه نکردهاند.پیلوسیان درست یک ماه بعد از فتح تهران (۲ شعبان ۱۳۲۷) در نامهاى به تقىزاده اطلاع مىدهد که نظامنامه حزب را آماده و بعد از ترجمه به فارسى، از طریق محمدعلى اکبرخان، عضو رسمى انجمن تبریز، براى او ارسال خواهد کرد. او در ادامه نامه، تأکید مىکند که تقىزاده و یارانش موظفاند در مجلس دوم یک اکثریت دموکرات را به وجود آورند تا از این طریق به وضع کشور سر و سامان بخشند. او اضافه مىکند در انتخابات مجلس دوم که آغاز شده بود، باید »حزب ما« علیه مخالفانش فعالیت کند. او مىگفت از آن جایى که رقبایشان نه فعال بودند و نه مىتوانستند اقدامى جدى به عمل بیاورند »کاندیداهاى ما فاتح خواهند شد«. در آخر، او فهرستى از ۲۲نفر کاندیداى حزب دموکرات ایران را براى انتخاب بعدى به تقىزاده ارائه مىکند. پیلوسیان از نقش سازمان دهنده حیدرعمو اوغلو در ایجاد تشکیلات حزبى در تهران غافل نبوده و در نامه ۱۴ محرم ۱۳۲۸از تقىزاده مىخواهد تا از قشونکشى حیدرخان علیه شاهسونان شورشى ممانعت کند و او را در تهران نگاه دارد، زیرا او »سازمان ده و مبلغ خوبى« است پیلوسیان در نامه ۲۹محرم ۱۳۲۸به تقى زاده یافتن معادل فارسى مناسبى را به جاى کلمه »دموکرات« پیشنهاد مىدهد. او در این نامه از اهمیت توجه به »نفرت ایرانیان از کلمات و اصطلاحات خارجى نامأنوس و غیرمتداول«یاد کرده و از تقىزاده مىخواهد که معادل مناسبى براى اصطلاح دموکرات بیابد، زیرا اغلب با لفظ سوسیال دموکرات اشتباه مىشود. خود وى در نامه ۲۹محرم ۱۳۲۸کلمه »ملتیون« را به عنوان معادل دموکرات پیشنهاد مىکند و سرانجام اصطلاح »عامیون« انتخاب مىشود. پیلوسیان با اذعان به نقش محورى رسولزاده در حزب دموکرات، در همان نامه از خروج او که براثر فشار دولت روسیه صورت گرفت، ابراز تأسف کرده، مىنویسد: کمیته مرکزى حزب »رهبرش را از دست داده است«.
این نامهها که به بخشى از آنها اشاره شد، مبین اثبات فرضیه شاکرى مبنى بر طرح ایده تشکیل حزب دموکرات از سوى روشنفکران ارمنى ـ ایرانى است، با این حال، چنانکه از همین نامهها برمىآید روشنفکران ارمنى از نقش کلیدى روشنفکران و مجاهدان مسلمان قفقازى، نظیر رسولزاده و حیدرخان در سازماندهى و هدایت حزب دموکرات غافل نبودهاند.از بحثى که در باب چگونگى تشکیل حزب دموکرات طرح شد مىتوان نتیجهگرفت که سه نیروى عمده در تشکیل این حزب نقش اساسى داشته است: روشنفکران ارمنى ـ ایرانى از جناح اقلیت سوسیال دموکرات تبریز در طرح ایده تشکیل حزب، مجاهدان مسلمان اهل قفقاز در سازماندهى و ایجاد تشکیلات، روشنفکران و آزادىخواهان مسلمان ایرانى (عمدتا آذربایجانى) در همکارى و همیارى با دو گروه مزبور.حزب دموکرات از بدو تشکیل در قیاس با حزب رقیب (اعتدالیون) چند ویژگى بارز داشت: عناصر تشکیل دهنده آن غالبا جوان و از شمار طبقه تحصیل کرده جامعه بودند، چنانکه «جوانان و شاگردان مدارس غالبا به هوادارى از این حزب تمایل داشتند»، تعدادى از روحانیون که گرایشهاى آزادىخواهانه داشتند نیز از اعضا اصلى آن بودندهمچنین شمارى از اعضاى و هواداران حزب در زمره روزنامهنگاران، خطبا و اهل قلم بودند. ۲۵ درصد از نمایندگان دموکرات در مجلس، تحصیلات دانشگاهى و چند نفر دکترا داشتند.
شیخ محمد خیابانى، شیخ ابراهیم زنجانى، سیدحسین اردبیلى، شیخ رضا دهخوارقانى، سیدحسن تقىزاده، سیدمحمدرضا مساوات و صدرالعلماء.دلیل وجود اعضا و هواداران روشنفکر خود، از پشتوانه فکرى قوى برخوردار بود. هنوز درباره ادبیات روزنامهاى غنى و به جا مانده از حزب دموکرات، مطالعه و بررسى جدى صورت نگرفته است.نمایندگان حزب دموکرات در مجلس سوم به جز یک نفر، بقیه از مناطق شمال، شمال غربى یا شمال شرقى بودند. هم مرزى این مناطق با کشور روسیه در انتقال اندیشههاى انقلابى و چپ، بهویژه از منطقه قفقاز، امرى مسلم و قطعى است. تمایل به رادیکالیسم و تندروى در سیاست داخلى و خارجى از دیگر ویژگىهاى بارز حزب دموکرات بود. پایان
نوشته شده توسط admin در جمعه, ۲۲ اسفند ۱۳۹۳ ساعت ۴:۵۸ ب.ظ
