مرگ جسورانه وزیر امو خارجه نهضت ملی نفت

گروه تاریخ:حسین فاطمی در ۱۲۹۶ ش در نائین به دنیا آمد. پدرش محمد علی سیف‌العلماء از روحانیون بود و به هنگام نوجوانی حسین درگذشت.حسین چندی در نائین و سپس اصفهان به تحصیل اشتغال داشت.
در سال ۱۳۱۵ که برادرش نصرالله سیف پور فاطمی امتیاز روزنامه باختر را گرفت، با او همکاری کرد. حسین خیلی زود به پیچ و خم‌های کار مطبوعات واقف شد و در کلیه امور روزنامه سررشته پیدا کرد.
در ۱۳۱۶ برای فعالیت بیشتر مطبوعاتی اصفهان را ترک کرد و به تهران آمد و به توصیه چند نفر به روزنامه ستاره که متعلق به احمد ملکی بود معرفی گردید و با ماهی ۲۰ تومان استخدام شد.
استعداد ذاتی وی در فن نگارش و پرکاری و جدیت در کار موجب شد سردبیری روزنامه ستاره به وی محول شود و تقریباً گردانند? اصلی روزنامه بود. در ۱۳۱۹ به اصرار برادرش که به علت اشتغال در سمت شهرداری شیراز ناچار به ترک اصفهان بود، به اصفهان بازگشت و پس از چندی برای ادار? روزنامه باختر به تهران انتقال یافت و شرکتی برای ادار? آن تشکیل شد و مدیریت آن به عهد? وی محول گردید.
روزنامه باختر به علت مقالات تند و در عین حال مستند و همکاری با گروهی از نویسندگان برجسته جای خود را در محافل سیاسی و مطبوعاتی تهران باز کرد، خاصه که روزنامه سیاسی و خبری و انتقادی هم بود. روزنامه باختر تا سال ۱۳۲۴ به مدیریت حسین فاطمی به طور یومیه انتشار می‌یافت.
فاطمی در همین سال تصمیم گرفت برای تحصیل در فن روزنامه نگاری و آموزش مطبوعات در اروپا، سفری به فرانسه نماید.
ابتدا به عنوان نماینده مطبوعات در کنفرانس کار به ژنو رفت، سپس در پاریس تحصیلات خود را دنبال نمود. فاطمی در طی اقامت در پاریس از لحاظ مالی در مضیقه بود لیکن برادرش سیف‌پور فاطمی و مصباح و گاهی نیز شهاب خسروانی به او کمک مالی می‌کردند.
در مدت اقامت در اروپا روابط خود را با مطبوعات ایران قطع نکرد و مقالاتی برای روزنامه مرد امروز و روزنامه ستاره تنظیم و ارسال می‌داشت.
در سال ۱۳۲۷ به تهران بازگشت و تصمیم به انتشار روزنامه گرفت و در سال ۱۳۲۸ امتیاز روزنامه یومیه باختر امروز به نام حسین فاطمی صادر شد.
عصر روز ۸ مرداد ۱۳۲۸، دو روز پس از پایان عمر مجلس پانزدهم و معلق ماندن قرارداد الحاقی نفت، نخستین شماره باختر امروز با سر مقاله‌ای تحت عنوان »یا مرگ یا آزادی« منتشر گردید و از همان آغاز به انتقاد شدید و گزنده از هیئت حاکمه و دستگاه حکومتی پرداخت.
۳ افشاگری صادقانه و بیان حقایق، روزنامه باختر امروز را در صف اول مطبوعات ایران قرار داد.
در اواخر سال ۱۳۲۸ به دنبال تشکیل جبهه ملی، فاطمی در کنار دکتر مصدق قرار گرفت و روزنامه خود را ارگان جبهه ملی کرد. وی توسط این روزنامه افکار و عقاید جبهه ملی را انتشار می‌داد و در حقیقت کارگردان جبهه ملی و مشاور نزدیک مصدق بود.۵ بنا به شهادت صریح دکتر مصدق، ابتکار پیشنهاد ملی کردن نفت از سوی دکتر فاطمی بود.
۶ رقبای روزنامه نگار مرحوم فاطمی که در رأس آنها میراشرافی، پاینده و فری پور بودند به وی تهمت می‌زدند که »ایشان در مدرسه آمریکایی اصفهان غسل تعمید داده شده و به هیچ وجه موازین مذهبی و اخلاقی را رعایت نمی‌کند. با محمد مسعود حشر و نشر داشته … و هیچ گونه به مسائل ایران آگاهی ندارد«.از طرف دیگر عده‌ای هم که در اطراف دکتر مصدق بودند ـ غیر از حسین مکی و عناصر دیگری که در احزاب سیاسی آن روز بودند ـ به دلیل عدم شناخت دکتر فاطمی شروع به مخالفت کردند. روزنامه نگاران نامه‌ای نوشتند و بیوگرافی دکتر فاطمی را تجزیه و تحلیل کردند.
در آن بیوگرافی دکتر فاطمی را به عنوان عامل سرسپرد? انگلیس معرفی کردند که بعدها دکتر مصدق طی نطقی در پاسخ این ناگفته‌ها، گفته بود: »اگر هم آن طور که شما می‌گویید او عامل سرسپرده باشد، ایشان توبه کرده و از نظر من حرّی است که می‌تواند از هر حیث موجه باشد«
به هنگام نخست‌وزیری دکتر مصدق، فاطمی معاونت سیاسی و پارلمانی او را عهده دار بود. در سال ۱۳۳۰ در اواخر آذر ماه برای شرکت در انتخابات مجلس شورای ملی از سمت خود کناره گیری نمود.
در بهمن ۱۳۳۰ روزنامه باختر امروز مراسمی به مناسبت سالگرد شهادت محمد مسعود بر مزار او تشکیل داد و فاطمی که ناطق مراسم بود، به هنگام سخنرانی مورد اصابت گلوله قرار گرفت و قریب ۸ ماه در تهران و اروپا تحت عمل جراحی و درمان بود.
۹ در این هنگام جمعیت فدائیان اسلام به رهبری نواب صفوی در زمر? مخالفان دولت در آمده و بالأخره یکی از اعضای آن عامل سوءقصد به دکتر فاطمی بود.
در انتخابات دوره ۱۷ مجلس شورای ملی فاطمی به وکالت از طرف مردم تهران انتخاب شد ولی تا چند ماه به علت بیماری نتوانست در پارلمان شرکت کند.
در مهر ماه ۱۳۳۱ دکتر فاطمی عهده دار وزارت امور خارجه شد. در این سمت در اجرای سیاست خارجی دولت قاطعانه عمل نمود و وزارت امور خارجه را تصفیه نمود. از جمله کارهای اساسی او در وزارت امور خارجه، قطع رابطه سیاسی با انگلستان و بستن سفارت انگلستان در تهران و کنسولگریها در شهرستان بود.
در تاریخ ۳۰ مهر ۱۳۳۱ دکتر فاطمی وزیر خارجه ایران، ضمن یادداشتی خطاب به سفارت انگلیس، تصمیم دولت ایران را به قطع رابطه سیاسی با دولت انگلستان اعلام کرد و دلیل اخذ این تصمیم را خودداری انگلستان از کمک به حل اختلاف فیمابین و حمایت غیر قانونی از شرکت سابق و مداخلات مأمورین رسمی آن دولت در ایجاد تحرکات و اخلال در نظم و آرامش کشور بیان نمود. بدین سان پس از ۹۳ سال روابط این دو کشور قطع شد و محمدرضا شاه با این تصمیم موافق نبود. بعد از واقع? ۹ اسفند سال ۱۳۳۱، شاه تصمیم به خروج از ایران گرفت و در این وقایع دکتر فاطمی لطمات شدیدی را متحمل شد. منزل وی مورد هجوم واقع شد و از این تاریخ مبارز? علنی او با دربار شروع شد. در ماههای نخست سال ۱۳۳۲ دکتر فاطمی به عراق سفر نمود و مورد استقبال مقامات عراقی و علما واقع شد.
در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ پس از خروج شاه از ایران تظاهراتی بزرگ در میدان بهارستان انجام شد و در آن جبهه ملی انتقاد شدیداللحنی از شاه نمود و دکتر فاطمی نیز خواستار لغو نظام سلطنتی در ایران شد.
به دنبال کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق دکتر فاطمی قریب ۷ ماه در مخفیگاه به سر برد تا اینکه در ۶ اسفند ۱۳۳۲ توسط مأمورین فرمانداری نظامی دستگیر شد و سپس توسط عده‌ای از اراذل و اوباش شعبان جعفری با کارد مورد حمله واقع شد و در نهایت دکتر فاطمی به حکم ناجوانمردانه دادگاه بدوی و تجدید نظر نظامی چهار بار به اعدام محکوم شد.
حکم اعدام روز چهار شنبه ۱۹ ابان ۱۳۳۳ در میدان تیر لشکر ۲ زرهی واقع در پادگان قصر اجرا شد و سپس در کنار شهدای ۳۰ تیر به خاک سپرده شد.
خسرو بهمنی قاجار تاریخ پژوه و محقق اظهار داشت: دکتر فاطمی شخصیتی بود که روح زمانه خود را تا حدودی درک کرده بود. فاطمی به این درک رسیده بود در منازعه‌ای که بین مصدق و دربار وجود دارد به یک پیروز نیاز دارد که یک نفر باید نفر دیگری را حذف کند.
وی افزود: مصالحه بین شاه و مصدق تقریبا محال شده بود. این در حالی است که دکتر مصدق، هم دوست داشت نخست وزیر مشروطه باشد و اختیارات محمدرضاشاه را خیلی محدود کند و مانع از بازگشت دیکتاتور پهلوی شود و هم به سلطنت وفادار باشد. دکتر مصدق سوگند خورده بود هرگز در پی فکر تغییر رژیم نباشد و اگر رژیم به هر طرق تغییر کرد ریاست جمهوری رژیم جدید را نپذیرد.
بهمنی قاجار ادامه داد: مصدق در پی حفظ وضع موجود بود فاطمی دریافته بود این وضعیت ناپایدار است و کار باید به نفع یکی از دو طرف درگیر نهضت تمام شود. فاطمی معتقد بود مصدق باید در یک حرکت انقلابی شاه را برکنار کند و حکومت جمهوری برپا کند.این تاریخ‌پژوه ادامه داد: از خاطرات فاطمی که در زندان نوشته شده است می‌توان درک کرد فاطمی به مصدق نقد دارد که مصدق وضعیت خود را مشخص نکرد.وی افزود: اگر نخست‌وزیر محافظه‌کار است باید تابع محمدرضا شاه باشد اگر شاه مصدق را برکنار کرد اعتراض نکند و بپذیرد.
مصدق نمی‌تواند در چارچوب یک سیاستمدار محافظه‌کار هم مجلس را منحل کنی هم در برابر محمدرضاشاه مقاومت کند، در ضمن سلطنت را حفظ کند به اصول محافظه‌کاری خود پایبند باشد.
بهمنی قاجار ادامه داد: فاطمی معتقد بود اگر مصدق انقلابی عمل کند لازم نیست به هیچ کدام از موارد فوق پایبند باشد می‌تواند انقلابی عمل کند و رژیم را تغییر بدهد.
وی افزود: فاطمی مانند مصدق خود را پایبند به قوانین حاکم نمی‌دانست و معتقد بود باید در راستای منافع نهضت ملی شدن نفت عمل کند که آن خلع استعمار است در راستای این اهداف اگر از چارچوب قانون عبور کرد مشکلی وجود ندارد.
بهمنی قاجار ادامه داد: فاطمی معتقد بود قانون برای مملکت است نه مملکت برای قانون درست برعکس مصدق که به قانون و ظواهر قانون پایبند بود. اما دکتر فاطمی و طرفداران سلطنت این انتقاد را به مصدق دارند که در حالی که مصدق سعی داشت قانون را اجرا کند در نهایت نتوانست قانون را رعایت کند. مصدق دچار تناقضاتی بود که هم می‌خواست نهضت ملی شدن صنعت نفت را اجرا کند هم سلطنت را حفظ کند که در برخی مواضع غیر عملی بود.
وی در مورد شخصیت فاطمی گفت: از ابتدا فاطمی با شاه مشکلی نداشت و حتی مناسبات دوستانه با شاه داشت منتها به خاطر منافع عالی نهضت ملی و به خاطر این که دربار و سلطنت را نمادی از وابستگی ایران به اجنبی می‌دانست و طرفدار برچیده شدن حکومت پهلوی بود جمله مشهوری از فاطمی نقل شده است که من فکر می‌کردم با بستن سفارت انگلیس از استعمار قطع ید می‌کنم تا دربار هست انگلیس‌ها نیاز به سفارت‌خانه ندارند.
بهمنی قاجار ادامه داد: فاطمی در وزارت خارجه نیز انقلابی کرد اما به منافع ملی پایبند بود. در جلسه گرفتن رای اعتماد در مجلس گفت: ما در داخل هزار گونه با هم اختلاف سلیقه داریم اما اختلاف عقیده نداریم ایده‌مان باید حفظ منافع ملی ایران باشد.
وی ادامه داد: فاطمی تاکید می‌کند قطعه قطعه کردن فاطمی مشکلی را ایجاد نمی‌کند اصل باید مملکت حفظ شود مملکت قطعه قطعه نشود وگرنه هزار امثال فاطمی فدای حفظ ایران. فاطمی یک ایران گرای معتقد به جمهوری بود.
وی درمورد لحظات آخر عمر دکتر فاطمی گفت: دکتر فاطمی شخصیت بسیار عاطفی داشت مناسبات گوناگون با زندانیان داشت در روزهای آخر عمر اموال خود را به پرستاران می‌بخشد.
وی در پایان خاطر نشان کرد:‌ در آخرین لحظه فکر زن و فرزندش بود و بسیار دوست داشت با همسرش دیدار کند اما متاسفانه این دیدار میسر نشد. مشخص نشد به چه دلیل این دیدار میسر نشد آیا همسر ایشان علاقه‌ای به دیدار نداشت؟ یا اینکه کسانی مانع این دیدار شدند. به فکر فرزندش بود و وصیت کرد مصدق قیم فرزندش باشد پولی که در جیبش بود و ساعت خود را به زندانبان‌ها بخشید.