مردم شناسی و شناخت فرهنگ پیشینیان در متون عرفانی
اکبر ایرانی
گروه فرهنگی: بازنویسی و بازشناسی تاریخ اجتماعی و مردم شناسی و شناخت زندگی مردم با تجزیه و تحلیل جزئیات داخل متن و نیز با عنایت به روش پدیدارشناسی خاصه در مورد متون عرفانی بهتر امکان پذیر است که خوشبختانه انتشار هرمنوتیک صوفیانه در چارچوب این هدف صورت گرفته است. بنابراین پژوهش و انتشار مباحث متن شناسی از جمله اولویتهای مرکز پژوهشی میراث مکتوب است که در چند سال اخیر به تقویت و ترویج این رویکرد پرداخته است.
اهمیت بازسازی و تحقیق و تصحیح متون کهن فارسی بر کسی پوشیده نیست و نیازی به سخن گفتن دربار? آن نیست. متأسفانه آنچه متعارف این امر خطیر است صرفاً مقابله و بیان گزارشی از نسخه های اثر در مقدمه می باشد که تازه اگر آن هم درست انجام شود و کار تصحیح به دست اهلش صورت گیرد.از یک جهت می توان روش تحلیل متن را به دو بخش تقسیم کرد: یکی تحلیل تاریخی و دیگر تحلیل پدیدارشناختی. در دیدگاه اول بررسی زمان حیات مؤلف، تاریخ تألیف و کتابت متن، شجر? متون مشابه و هم سیاق، استادان و شاگردان مؤلف، منابع اثر و زمینه های فکری او و مباحثی از این دست در این روش مورد بررسی محقق قرار می گیرد.طبعاً در این روش با توجه به شرایط و زمینه های زمانی و موقعیت جغرافیایی اثر و مؤلف می توان محتوای آن را تجزیه و تحلیل کرد. اما در روش پدیدارشناختی، هر گونه بررسی به ورای نگر? تاریخی متن تعلق دارد. داوری در مورد پدیدار بر اساس داده ها و اطلاعات مربوط به خود پدیدار است و نیز به تجربه آگاهی های فردی و شهودی فرد بستگی دارد. هانری کربن در در تبیین تفکرات فلسفی و عرفانی در اسلام از روش پدیدارشناسی استفاده می کند.او محصول کوششهای یک ادراک شهودی را با روش تحلیلی تاریخی متفاوت می داند. با این توضیح هریک از این روشها می تواند در موازات دیگری در تکمیل دیگری سهیم باشد. آگاهی مصحح در شناخت روشهای گوناگون تحلیل متون عرفانی، ادبی، تاریخی می تواند به بازشناسی زمینه های فکری صاحب اثر و درک بهتر از واقعیات یک متن و شرایط زمانی و مکانی نوشته کمک کند. از جمله مباحث متن شناسی توجه به موضوع تاریخ گذاری اثر، بررسی منابع و مستندات آن و اعتبار محتوایی متن و سندی نسخه می باشد. نکته ای که دربار? کشف الاسرار از زمان چاپ تاکنون سخنها گفته شده است.کشف الاسرار جامع ترین ومبسوط ترین تفسیر صوفیانه و عرفانی فارسی از قرن ششم است که میبدی آن را بر پای? تفسیر خواجه عبدالله انصاری (۴۸۱ق) جمع آوری کرده است. مهم‌ترین منابع میبدی در نگارش تفسیر میبدی آثر عرفانی معروفی چون حقایق التفسیر سلمی، لطایف الاشارات قشیری و بخشی از تفسیری کهن به پارسی از مؤلفی ناشناخته (اولین کتاب چاپ میراث مکتوب است)، می‌باشد.سالها پیش مرحوم محطی طباطبایی و محمد معین ضمن مقابل? بخشهایی از متن کشف الاسرار با منابع پیشین، نشان دادند که استفاد? میبدی از آثار متقدمان و معاصران خویش در بسیاری موارد ترجمه و نقل به مضمون تفاسیر گذشته بوده است و او یک متن ادبی عرفانی در حوز? زبانی ویژه ارائه کرده است.البته اخیراً یکی از استادان صاحب نظر در حوز? شعر و ادبیات عرفانی در تحقیق مبسوطی که روی این اثر انجام داده اند چنین بیان کرده اند که النوبة الثانیة کشف الاسرار متأثر از الکشف و البیان ثـعلبی یا ثعالبی از تفاسیر کهن کـه در حـدود اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم و به زبان عربی نگاشته شده و النوبة الثالثة نیز برگرفته از روح الارواح شـهاب الدین سمعانی است و بدین سبب وی را به انتحال و سرقت ادبی متهم فرموده اند.به نظر می رسد که این شیو? نگارش و تألیف نزد پیشینیان شناخته، مرسوم و متعارف بوده است و تعبیر اقتباس و استناد و بهره مندی زیبنده تر است تا انتحال و سرقت. از دیر باز نقل مطالب دیگران در کتب به لحاظ محدود بودن کاتب و استفاده کننده و سفارش دهنده، گویا چنان بوده که همه می دانستند فلان مطلب و کتاب، نسبتش به فلان نویسنده محرز و معلوم است چنانکه تا مدتها بعد کسی در کتابی اینان را به انتحال و سرقت متهم نمی کرد.اگرچه به طور کلی نمی توان نافی مبحث انتحال و ذکر بدون نام مؤلف در حوزه تألیف و ترجمه شد اما به نظر نمی رسد داوری یکسان در مورد همگان درست باشد. به گمان بنده مخدوش جلوه دادن چهر? مفاخر ایرانی، بهانه به دست خصم سپردن است تا ایرانی ها را به تیغ انتحال نکوهش کنند و بر طبل رسوایی خودشان بکوبند. رسوم زمان های گذشته در تألیف و ترجمه و گردآوری با زمان? حاضر کاملاً متفاوت است و با آنچه در این روزگار عده ای فرصت طلب و بی مایه مرتکب می شوند و مقالات و کتب دیگران را به نام خود می کنند، فرق بسیار دارد.تاریخ سیستان:تاریخ محلی است که در دو مرحله تالیف شده است. مرحله اول از ابتدای بنای سیستان شروع می شود و تا زمان تاج الدین ابوالفضل( ۴۴۸ ه) ادامه دارد؛ آغاز مرحله دوم از سال ۴۶۵ ه است و تا سال ۷۲۵ ادامه می یابد. مطالب کتاب در مورد مسائل سیاسی و تاریخ سیستان قبل از ورود اسلام و دوره اسلامی است و نیز در مورد تاریخ اسلام، پیامبر (ص)، خلفای راشدین، حضرت علی (ع) ، خلفای بنی امیه و بنی عباسی، تشکیل حکومت محلی صفاریان و به طور مفصل، سلطه سامانیان، غزنویان و سلجوقیان بر سیستان، ورود مغول و مطالبی در مورد خوارج و حمزه آترک (آذرک)، اوضاع جغرافیایی سیستان شامل تقسیمات جغرافیایی، آب و هوا، معادن و حدود آنها، اوضاع فرهنگی و اجتماعی سیستان شامل آداب و رسوم و طریقت مردم سیستان قبل از اسلام و علما و رجال سیستان دوره اسلامی، شعر فارسی و شاعران پارسی گوی و خراج سیستان و مقدار آن پس از فتح مسلمانان. تاریخ سیستان در سال ۱۳۱۴ با تصحیح ملک الشعرای بهار در موسسه خاور به چاپ رسیده است. حدود العالم من المشرق الی مغر ب:جغرافیای تاریخی است که در سال ۳۷۲ هجری به نام ابوالحارث محمد بن احمد از سلسله فریغونیان تالیف شده است. کتاب دارای یک مقدمه با عنوان گشایش کتاب و هفت سخن است شامل اطلاعاتی در مورد کره زمین و نواحی پنجاه و یک گانه جهان و اقوام، آداب و رسوم، پادشاهان، محصولات، شغل و دین مردم هر ناحیه. خراسان ، ماوراء النهر، سند کرمان، فارس، خوزستان، جبال، دیلمان و آذربایجان از نواحی مورد بحث کتاب است. این اثر در سال ۱۳۶۲ با تصحیح منوچهر ستوده به چاپ رسیده است. عالم آرای صفوی:کتاب در سال ۱۰۸۶ هجری تالیف شده است و شرحی مفصل در مورد زندگانی، پادشاهی، کشورگشایی و کشورداری شاه اسماعیل صفوی دارد. از دیگر مطالب کتاب خلاصه ای از تاریخ زندگی اجداد شاه اسماعیل است از فیروز شاه تا شیخ صفی و سپس با بیان مفصل تر تا شاه اسماعیل و نیز تاریخ شیروانشاهان، ازبکان، خانان ماوراءالنهر، تیموریان و عثمانی، آداب و رسوم و اعتقادات مردم ایران ، رسم ها و آیین های پهلوانی، طبقات اجتماعی و عنوان ها و مناصب درباری، دیوانی، لشکری و کشوری و اصطلاحات صوفیه. این اثر با تصحیح یدالله شکری در تهران به چاپ رسیده است. مجمل التواریخ و القصص:این اثر در سال ۵۲۰ هجری تالیف شده و تاریخ مختصر عالم است عموماً و تاریخ ایران است خصوصآ. اصل کتاب بیست و پنج باب است در باره کرنولوژی تاریخ ملوک و خلفا، تاریخ ایران باستان، تاریخ ترکان، هندوان، روم، بنی اسرائیل، عرب و تاریخ انبیاء (ع)؛ وقایع تاریخی دوران اسلامی از سال اول هجری تا ۵۲۰ هجری، تاریخ سلاطین ایران معاصر خلفای عباسی؛ القاب پادشاهان، مزارات؛ وصف شهرها، دریاها و رودها و آثار تاریخی. باب بیست و پنجم در نسخ اصلی موجود نیست. این اثر نیز با تصحیح ملک الشعراء بهار در سال ۱۳۱۸ در چاپخانه خاور به چاپ رسیده است.
نامه دانشوران ناصری:نامه دانشوران به دستور ناصرالدین شاه و زیر نظر عده ای از وزرا دانشمند از جمله علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه و محمدحسن خان اعتمادالدوله تهیه شده است. کتاب در تراجم و احوال شخصیتهای ادبی، هنری، سیاسی و … است که به ترتیب نام اشخاص تنظیم شده است و در مورد هر فرد تا حد امکان از ریشه و اصل او مطالبی دارد. به هرحال این اثر را نمی توان به یک شخص خاصی نسبت داد بلکه باید آن را از جمله آثار گروهی قلمداد نمود. این اثر در سال ۱۳۳۸ در موسسه مطبوعاتی دارالفکر قم به چاپ رسیده است.
جهان گشای خاقان:متن های شبه تاریخی عصر صفوی که بیشتر به کار قصه خوانان آن دوره می آمده، بیشتر به رمان های تاریخی شباهت دارند که امروز تألیف می شود هر چند خالی از عناصر واقعی نیز نیست. از این دست متون کتاب جهانگشای خاقان است که تا چندی پیش تصور آن بود که متنی کهن است و در اوایل عصر شاه طهماسب نگاشته شده است یعنی سالهای ۹۴۸ تا ۹۵۵۵ و همین باعث شده است تا محققان به گمان متنی کهن به آن مراجعه کنند. درباره مؤلف متن که تنها ظاهرا در دو نسخه باقی مانده، اطلاع روشنی در آغاز نسخه ها نیامده است. در مقاله آلکساندر مورتن اشاره شده است که کتاب جهانگشای خاقان را شخصی به نام بیجن قصه صفوی خوان یا بیجن تاریخ صفوی خوان تألیف کرده است. درباره فرد اخیر احتمال قوی می رود که اصالتاً فردی گرجی بوده است و کتاب خود را در اواخر عصر صفویه نگاشته باشد.
درباره بیجن اطلاع خاصی در دست نیست تنها از وی متنی درباره رستم خان سپهسالار که در ???? به قتل رسیده در ۱۱۰۴ به نام تاریخ رستم خان در دست است که در آن شرح حال زندگی رستم خان و خلاصه ای از روزگار شاه صفی را آورده است. به هر حال می توان گفت که کتاب جهانگشای خاقان متنی است تألیف شده در اواخر عصر صفوی و اساسا شبه تاریخی.تاریخ شاهی:کتابی است به فارسی در باره دوران حکومت سلسله قراختائیان کرمان در سده هفتم. ناصرالدین منشی، مؤلف تاریخ شاهی را خواجه شهاب‌الدین ابوسعید معرفی کرده‌است.تاریخ شاهی مشتمل بر فصول متعددی است و در دو بخش تنظیم شده است
مباحث بخش اول عبارت است از: سیاست مدن، اخلاق و خصال پادشاهان و وزیران، لزوم دبیر و وزیر و آداب خدمتگزاری، همچنین رساله ای کوتاه از خواجه نصیرالدین طوسی در آیین کشورداری و ترجمه فصلی از جاویدان خرد ابوعلی احمد بن محمد مسکویه از عربی به فارسی. بخش دوم کتاب در باره تاریخ کرمان است و مؤلف ضمن شرح رویدادهای سلطنت قُتلُغ ترکان، به اهتمام او در امور وقفی و ذکر موقوفاتش پرداخته است. آخرین فصل کتاب که ناتمام مانده، با وقایع ۶۶۸ به پایان رسیده‌است.
نوشته شده توسط araz در چهارشنبه, ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ ساعت ۴:۱۱ ق.ظ
