قونقا باشی، قیرمیزی دام‌داش و تبریزین واغزالی
غلامرضا طباطبایی مجد
چئویرن: سوسن نواده‌رضی
آنادیلیمیز: غلامرضا طباطبایی مجد-ین »آواز قو« (قو ماهنی‌سی) کیتابیندان بیر بؤلمه؛ … خاتون، ایل‌لر ایدی فایتونا مینمک هوسی اود سالمیشدی جانیما. بو ایسته‌ییمی، بو احتیاجی مهدی‌‌یه آچیقلایا بیلمیردیم.
فایتونا مینمه‌یین اؤزونه گؤره هم بو باش‌دان، هم او باش‌دان قانون- قایدالاری وار ایدی، هر بیری‌نین ده اؤزونه گؤره خرجی مخاریجی وار ایدی کی، او گون‌لرده اؤده‌مه‌سی مهدی اوچون آسان ایش دئییلدی. بیر چوخ اوشاق‌لارین جرات ائله‌دییی کیمی، فایتونون دالیسینا مینمک‌دن ده یامان قورخوردوم.
بوتون بونلارا رغمن، خاتون، فایتونا مینمک مشقینه دوشموشم! هر گون کوچه باشیندا فایتون‌لارین گل- گئدینی سئیر ائتمکده‌یم.
خیاوانین بو الیندن او الینه فایتون‌لارا مخصوص اولان یئره گئدن بئش- اوچ نفر اوره‌ییمی کباب ائلیر. نه اونا مینمه‌یه امکانیم وار نه ده فایتونچونون قونودونو یئمه‌یه حال حؤصله‌م. کوچه‌میزین اؤنوندن فایتون کئچنده دوست‌لاردان چوخو توریانتی قاچیب اؤزلرینی فایتونون دالیسینا یئتیریرلر، سونرا آپبیلیپ آرخا چرخ‌لرین محوری اولان میله‌ده اوتورورلار. دفعه‌لرجه زوبالاق شیطان اوشاق‌لارین اوز- گؤزلرینین فایتونچو قونودونون ضربه‌سیندن گؤیرمه‌سینه تانیق اولموشام.
بو انتحاری عملیات‌دا منیم تکجه ایشیم “فایتونچی دالی‌یه بیر قونود!” دئیه باغیرماقدا اشتراکچی اولماق‌دیر.
اوشاق‌لار باغیراراق، قورخماز- شولوق اوشاق‌لارین فایتونون دالیسینا میندیییندن فایتونچونو آییق سالیرلار. فایتونچو دا راست گله‌سی، قونودو بیر هن بیر یوخ، فایتونون دالینا چالیر؛ هئچ وئجینه ده دئییل یئندیردییی قونود طیفیل اوشاغین هاراسینا ده‌ییر. بیری فایتونون آرخاسینا ده‌ییر، نئچه‌‌سی ده یازیق آت‌لارین بئلینی قامچی‌لاییر. آت‌لارین نالیندان قیغیلجیم‌لار ساچیلیر. دارماداغین، یاماق- یوماق‌لی آسفالت‌دان چیققاچیق سس گلیر، و فایتونو ایره‌لی گؤتورور.
بیر یای آخشامیندا عم اوغلوم، رسول، اکی و مهدی‌نین گؤروشونه گلدی. بیر آز دانیشاندان سونرا قرار اولدو منله باجیم اقدسی سینمایا گؤتورسون.
گئیینیب یولا دوشدوک. بئله موقع‌لرده، رسول ایز ایتیرمک اوچون، ائوده‌کی یا دا قوهومون موزاحیم اولان یا دا سینمایا گئتمک اونلارا اویغون اولمایان اوشاق‌لاری توولاماق اوچون دئیردی: “صندل‌لی مچیده گئدیریک”! بئله‌لیک‌له دردیسرسیز و آسوده خیال ایله گئدردیک. فیلم‌ین موضوعونون نه اولدوغو یادیما گلمیر، آنجاق عم اوغلوم رسول سؤز وئرمیشدی ائوه قاییداندا فایتونا مینه‌جه‌ییک، بو اوزدن ده سئویندیییمدن چیچک‌لریم چاتدیردی. سینمادان چیخینجا رسول دئدی:
-نئچه آددیم غربه ساری گئدیب قونقا باشینا یئتیشمه‌لی‌ییک، گولوستان باغیندان یوز مئتیر اوستلوک. خوشان- خوشان گئتدیک.گئجه یاری‌سیندان بیر- ایکی ساعات سوووشوردو. زنبورو-نون سولقون ایشیغی‌نین آلتیندا نئچه دانا فایتون دوزولوب دورموشدوکی، یولجولاری مقصده چاتدیرسین. رسول فایتونچولارین بیری ایله قیمتی طئیّ ائله‌دی: ۵ قیران. آنلاشدیلار. فایتونچو توربانی آتین باشیندان گؤتوردو، اونو فایتونون قاباغیندا بیر یئره قویدو. سونرا دئدی:
-آتیلین اوسته.
اؤزو ده فایتونچویا مخصوص یئرده اوتوروب قونودو آلدی الینه.
عجب راحات دؤشک‌دیر! قونودو هاوادا ترپتدی، نوچ- نوچ ائله‌دی، باشینی- گؤوده‌سینی گئری‌یه وئردی، دسته‌جیلووو چکیب آتی و فایتونو فایتون‌لار سیراسیندان چیخارتدی و تالاققا تولوق یولا دوشدو. عجب! آسفالت اوزه‌رینده هئچ زویولده‌میر نه‌دن؟ منه ائله گلیردی کی، چرخ‌لرین گیرده‌سینده اَیریلک وار؛ فایتون اسینتی‌ده یئل‌لَنن یئتیشمیش اکین کیمی، دوشه- قالخا، دالغانلاناراق خیاوانین آسفالتیندا قاباغا گئدیردی. من ایسه اورک اوخشایان و ال چاتماز دویغولاردا دالغالانیردیم. خیالیمدا گؤی‌لری گزیردیم، بیردن فایتونچونون سسیندن اؤزومه گلدیم:
-هیررررررر!
آت‌لارین باشینی ییغدی، ساعات مئیدانینا یئتیشمیشدیک.
-هیرررررر!
آت لار یورتمه‌دن آددیملاماغا، سونرا دا آددیم‌لارینی یاواش‌لاتماغا باشلادیلار. سونرا فایتونچو باش و گؤوده‌سینی گئری‌یه چکدی سونرا گؤوده‌سینی سول‌لایاراق اهمال- اهمال ساغا، شاپور (ایندی‌نین ارتش) خیاوانینا دؤندو. دؤنونجه ده قامچی‌سینی گؤیه قالدیردی، تالاققا تولوق، یورتمه ایله یولونا داوام ائتدی.
آرتیق یاواش- یاواش کوچه‌میزین باشینا قاپیلی »دول قئییت« کوچه‌سینه، قیرمیزی دام‌داش (باشگاه افسران)ین قارشی طرفینه چاتیردیق. دئیه- گوله ائندیک فایتون‌دان. من قاپیمیزا قدر قاچا- قاچا گلدیم کی، فایتونا مینمه‌ییمیزی مهدی ایله اکی‌یه موشتولوق وئرم.
خاتون، فایتونا مینمک سئوینجیمی آچیقلار‌کن »قونقا باشی« و »قیرمیزی دام‌داش«دان سؤز آچیلدی. بیر نئچه کلمه ده بو یئردن و بو بینادان دئسم یاخشی اولار. بیزیم ائویمیز دوز قارشی‌سیندا یئرلشن قیرمیزی دام‌داش جلال‌لی و مؤحتشم بیر تیکینتی ایدی و تبریز پادگانی‌نین افسرلری‌نین کلوبو (باشگاهی) ایدی-و بو گون ده ائله‌دیر- نوماسی دا قیرمیزی داش ایدی.
بینانین اعیانی بؤلومو ایکی مجلل قات‌دان اولوشوردو، شیک اوتاق‌لارلا و بیر تجهیزات‌لی سالونو دا وار ایدی ضیافت‌لر و شؤلن‌لر اوچون هم ده هر ایل محرم آیی‌نین ایلک اون گونو، امام حسین (ع)-ین عزادارلار هیئت‌لری‌نی آغیرلاماق اوچون استفاده اولوناردی.
تبریزین مختلف محله‌لری‌نین سینه ووران و زنجیر ووران دسته‌لری، خصوصیله دَوه‌چی محله‌سی‌نین عزادارلاری، مخصوص »شئر«-لری ایله هر گون نوبه ایله عزادارلیق مراسیمی چیخارماق اوچون اورایا گلردیلر و لشکر کوموتانی، تیمسار بید آبادی طرفیندن قارشیلاناراق اونلاردان پذیرالیق اولوناردی.و اما قونقا باشی یا قونقا مئیدانی. شهرین بیلگی‌لی یاشلی‌لاری‌نین دئدییینه گؤره، بیر روس شیرکتی، تبریز- جولفا دمیر یولونون تیکینتی ایش‌لرینی ۱۹۱۴ /۱۲۹۳ ایلینده باشلاتدی. ۱۹۱۳-ده دئییلن دمیر یولون خریته‌سی چکیلدی، ۱۹۱۴-ده روسیه‌نین یول باخان‌لیغی‌نین اوناییندان سونرا، بیرینجی دونیا ساواشینا ایکی آی قالا، اونون ایلک تئکنیکی ایش‌لری باشلادیلدی.
آذربایجان دمیر یولونون آچیلیش تؤره‌نی اؤزل تشریفات ایله ۶ مئی ۱۹۱۶-دا، ایران ولیعهدی محمد حسن میرزا، روس اوردوسونون نوماینده‌سی سرتیپ پانوسکوتیچ و تبریزده اقامت ائله‌ین خاریجی کونسول‌لارین حضورو ایله گرچک‌لشدی.
جولفا دمیر یولو شیرکتی (روسیه دؤولتی) بئله قرارا گلمیشدی کی، تبریز دوراغی (واغزال)، شهر یاخینیندا، گجیل قبریستان‌لیغی‌نین یانیندا (بو گونون گولوستان باغی) تیکیلسین. آنجاق شهرین باتی‌سیندا، دمیر یول ۳ کیلومئتر قدر حاصیل‌لی اکین یئرلریندن کئچمه‌لی ایدی.
خطیب، لاله و شام غازان کندلری‌نین ائولرینی، باغ‌لارینی و مؤولوق‌لارینی آلماق دا شیرکته باها باشا گلیردی.
دیگر یاندان دا بو کندلر و محله‌لرین جماعاتی باغ‌لارینی، یئرلرینی دمیر یولو شیرکتینه ساتماق ایسته‌میردیلر، بو اوزدن شیرکت دمیر یولونو تبریزین ایچینه چکمک‌دن واز کئچیب، تبریز دوراغینی شهرین ائشییینده باشقا بیر یئرده، شهرین باتی طرفیندن دؤرد یاریم کیلومئتر اوزاق‌لیق‌دا تیکمه‌یه قرار وئردی و شهردن
واغزالا کیمی یئنی بیر خیاوان چکدی و مسافیرلری شهردن واغزالا آپاریب گتیرمک اوچون قونقا آدلانان تراموا یا حرکت قوه‌سی آت‌لارلا اولان شهر قطارینی ایجاد ائتدی.
حال حاضیردا بو تاریخی تحول و قورولوشون آنیسینا تبریزلی هئکل تیراش، احد حسینی‌‌نین یاراتدیغی قونقا اثری کئچمیش قونقانین یئرینده قورولوب.
قونقا قورولدوقدان سونرا، اونون یئدک تجهیزاتی‌نین ساخلانماسی اوچون، آت‌لارا طؤوله، قونقا سوروجولرینه یاتاق یئری و آوروپا ایله روسیه‌یه گؤندریلن تیجاری مال‌لاری آنبار ائتمک اوچون بیر یئرلرین تیکیلمه‌سی ضرورتی حیس اولوندو. شهرین او دؤنمده‌کی یئتکیلی‌لری، بو موضوعا سهمان وئرسینلر دئیه، »راه آهن خیاوانی« ندا »قونقاباشی« و »کوره‌باشی« عنوانیندا یئرلر تیکدیلر و اورانی »ایسکالات« آدلاندیردیلار.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ ساعت ۱۲:۵۷ ب.ظ
