فوْلکلوْرون گوزلردن دوشموش ایناملاری

بیراینجی بولوم
آنا دیلیمیز:ایناملارین بعضی‌سی‌نین حال حاضیردا منفی روْلو اوْلدوغو و بو گونکو اخلاقی تربییه‌وی اولچولریمیزه گلمه‌دیگینه گوره اوْنلاردان بیر یوْللوق واز کئچمه‌مه‌لی‌ییک.
یقین کی اوْنلاری بیر آز قوْی گوتور ائله‌دیکده, یوْخلادیقدا, دوشونجه سوزگجیندن کئچیردیکده و آراشدیردیقدا بیله‌جه‌ییک کی, بو کیمی ایناملار اصلینده نه مقصد اوچون یارانمیش و نه کیمی اوْلایلار اوْنلارین دییشیلمه‌سینه‌ و بوگونه دوشمه‌سینه سبب اوْلموشدور.
ایناملارین دا بعضی‌سی خالق یارادیجیلیغی‌نین بعضی نومونه‌لری کیمی بیر خالقین ایچینده گئنیش یاییلیب و خالقین هامیسی‌نین یادداشینا کئچیب, بعضی‌سی‌ده موعین سببلره گوره یاراندیغی قفسی سیندیرا بیلمه‌ییب و اوز بئشیگینده یاشامینا داوام ائتمیشدیر.
خالق ادبیاتـی‌نین چئشیدلی قوْللاری, اوْ جومله‌دن ناغیللار, تاپماجالار, اوْخشامالار, گولمه‌جه‌لر, سولچکلر, سویله‎ملر, حیماسی بوْیلار و افسانه‌وی داستانلار یاناشی بیر چوْخ »ایناملار«دا یارانمیش, گلیشمیش و گلیب بو گونوموزه چاتمیشلار.
هر خالقین مدنییتی‌نین, اوزللیکله, خالق ادبیاتـی‌نین اصل قایناغی اوْ خالقین یاشانتـیلاری, دینی, دوشونجه‌لری, آرخادا قوْیموش تاریخی اوْلایلاری, سئوگی نیفرتلری اومود و قوْرخولاری اوْلموش, اوْنلارین فوْرمالاشما و یئتگینلشمه‌سینده ایسه, گونده‌لیک ائحتییاجلاری, ایقلیمی شراییطی,معیشت و ایقتیصادی دوروملاری و بو کیمی شئیلری‌نین چوْخ اونملی و قاچینیلماز روْلو اوْلموشدور. بوْنا گوره‌ده هر خالقین فوْلکلوْرونو, اوْ خالقین هوویتی و میللی وارلیغی‌نین سندلری آدلاندیرماق اویارسیز بیر ایش دگیلدیر؛ ها بئله بیر میللتی تانیماق اوچون اوْنون احوال روحییه‌سینی, ایناملارینی, سئودیکلرینی, پیسله‌دیکلرینی, آرخا قوْیدوغو آجیلی شیرینلی چاغلارینی اویرنمک, بیر سوزله اوْنون فوْلکلوْرونو دیققتله اویرنمک و اینجه‌له‌مک ان یاخشی و اَلوئریشلی یوْللارین بیری دیر.
آرخایـینلیقلا دئمک اوْلار کی, جامیعه‌شوناسلیق و بیر سیرا »اینسانی عئلملر« (علوم انسانی) ساحه‌لرینده تدقیقات آپاران عالیملر, جامیعه‌لرین فوْلکلوْرلاریندان واز کئچمه‌مه‌لی دیرلر؛ زیرا هر خالقین لاپ اینجه و دیققته لاییق اوزللیکلری اوْ خالقین یارادیجیلیغیندا گیزلنمیشدیر.طیب, نوجوم, هندسه, فیزیک, شیمی, ریاضیات و بو کیمی عئلملر خالقلارین هامیسندان یارارلانمیش, هامی‌یا ائتگی بوراخمیش, نتیجه‌ده عومومی‌لشمیش و دونیا خالقلاری‌نین هامیسی‌نین اوْلموشدورسا, فوْلکلوْر گوزه چارپان قده‌ر اوزگه‌لردن تأثیر آلمایـیر, اوز بئشیگیندن ده اوْ قده‌ر اوزاقلاشماییر, بعضن اوزاقلاشیرسا, باشقا خالقلارین ایچینده اوزونه گره‌کن اوغور قازانماییر, گئت_گئده ایتیر_ باتـیر, یا دا بوْیاسی دییشیلیر و بیر چوْخ اوزللیکلرینی الدن وئریر.
باشقا سوزله دئسک, فوْلکلوْرون حیات و یاشامی, مئیدانا گلدیگی موحیط و اوْنو یارادان و یئتیشدیرن خالقا نه‎قده‌ر وفادار قالدیغیندان آسیلی دیر.
فوْلکلوْرون گوجلو و یا قوْللو- بوداقلی اوْلماسی دا, اوْنا مالیک اوْلان خالقین درین کئچمیشی, آرخادا قوْیدوغو اوْلایلارین, ها بئله نوفوس سایی‌سینین آز- چوْخلوغو, یاشادیغی ایقلیم و اوْندا حاکیم اوْلان طبیعی و قئیری طبیعی شراییطی و بو کیمی شئیلرله سیخ باغلی دیر.
درین تاریخیله ائنیشلی- یوْققوشلو حیات سورموش و دونیانین نسبتن گئنیش ساحه‌سینده سپه‌لنمیش تورک دیللی خالقلارین بیری ساییلان, زنگین مدنییتلی آذربایجان تورکلری‌نین ده اوزونه یاراشان و تایی آز تاپیلان فوْلکلوْرو واردیرکی, بو قیساجیق یازیدا اوْنون بوتون قوْللاریندان سوز آچماق و اوْنلاری اینجه‌لمک اوْ یاندا قالسین, اوْنلارا بیر اوته‌ری باخیشا دا مومکونوموز اوْلماییر. بونا گوره‌ده بو معنوی ثیروتیمیزین باشقا قوْللاریندان سوز آچماغی آیری بیر وقته بوراخیب, اوْنون هله بو گونه‌دک, گره‌کن قده‌ر اینجه‌لنمه‌ین, بلکه ده بیر چوْخ ضییالی‌لاریمیزین فیکیرینجه اینجه‌لنمه‌یی گره‌کمه‌ین و یا گوزدن دوشمه‌یه محکوم اوْلان ایناملاردان سوز آچماق ایسته‌ییریک.
ایناملار دا خالق ادبییاتـی‌نین باشقا قوْللاری کیمی, خالق یارادیجیلیغی‌نین گورونوشلریندن بیری و خالقین کئچمیشده ایناندیغی, تاپیندیغی آرخالاندیغی, اومود بسله‌دیگی, قوْرخدوغو طبیعی و قئیر-ی طبیعی قووه‌لرین آری دورو آیناسی و تخیول یارادیجیلیغی‌نین محصولودور.
ایناملارین بعضی‌سی‌نین حال حاضیردا منفی روْلو اوْلدوغو و بو گونکو اخلاقی تربییه‌وی اولچولریمیزه گلمه‌دیگینه گوره, اوْنلاردان بیر یوْللوق واز کئچمه‌مه‌لی‌ییک. یقین کی اوْنلاری بیر آز قوْی گوتور ائله‌دیکده, یوْخلادیقدا, دوشونجه سوزگجیندن کئچیردیکده و آراشدیردیقدا بیله‌جه‌ییک کی, بو کیمی ایناملار اصلینده نه مقصد اوچون یارانمیش و نه کیمی اوْلایلار اوْنلارین دییشیلمه‌سینه‌ و بوگونه دوشمه‌سینه سبب اوْلموشدور.
ایناملارین دا بعضی‌سی خالق یارادیجیلیغی‌نین بعضی نومونه‌لری کیمی بیر خالقین ایچینده گئنیش یاییلیب و خالقین هامیسی‌نین یادداشینا کئچیب, بعضی‌سی‌ده موعین سببلره گوره یاراندیغی قفسی سیندیرا بیلمه‌ییب و اوز بئشیگینده یاشامینا داوام ائتمیشدیر.
بو سطیرلرین یازاری, اوز دوْغما یوردو اوْلان »مئشین« کندینه یازیب, ۱۳۷۸نجی ایلده یایینلادیغی »مئشین« عونوانلی موْنوْقرافییادا (موثبت و منفی جهتلرینه باخمایاراق) همین کندده ایشله‌نن ایناملاردان بیر سیراسینی قلمه آلمیشدیر.
ایندی بو سطیرلرده او کیتابدا آچیقلانمامیشی وئریلن ایناملارین بیر نئچه‎سینی گوزدن کئچیره‌رک, اوْنلارین نئچه یارانماسی و ایندی نه گونه قالماسی باره‌ده‌ده نظره گلن‌لردن سوز آچیریق.
۱- گئجه دیرناق توتماق و گونوز ناغیل دئمک:گئجه‌لرین هامیسیندا و گونوزلرده شنبه گونو دیرناق توتمازلار. شنبه گونو دیرناق توتماق باره‌ده بئله بیر سوز سویله‌یرلر: »شنبه گونو دوْنقوز, دوْنقوزلوغو ایله بیر موردار توکونوده یئره سالماز, قالسین اینسان کی, اوز الیله اوز دیرناقلارینی توتوب یئره سالا!«.
گئجه دیرناق توتماق و گونوز ناغیل دئمک باره‌ده ایسه بئله بیر جومله هامی‌نین دیلینین ازبری دیر.گئجه دیرناق توتانلار, گونوز ناغیل دئیه‌نلر!
بیر گون بورا گلنلر, ایستی کوسوو یئینلر.
بیزه بئله گلیر کی, گئجه‌لرین هامیسیندا و گونوزلرین ایچینده شنبه گونونده دیرناق توتماق ها بئله گونوزلر ناغیل دئمک حئکمتسیز و حئساب- کیتابسیزجاسینا یاساق اوْلماییب, یقین کی بونلارین هر بیری‌نین عئلمی دلیلی واریمیش, آنجاق اوزون زامان سوره‌سینده اوْ عئلمی دلیل و حئکمت ایتیب- باتـیب و بو ایجتیماعی قایدا ایشلنه‌رک, فیکیرلرده و دوشونجه‌لرده بو گونه کیمی داوام ائتمیشدیر.
کیم نه بیلیرکی, ساغلاملیغی قوْوروماق مقصدی ایله گئجه دیرناق توتماق یاساق ائدیلمیشدیر؛ چونکی قدیم دوورلرده بو گون ایشیغیندان یارارلاندیغیمیز چیراقلار یوْخودو؛ ها بئله ایندی بئله زحمتسیزجه‌سینه دیرناقلاری توتان وسیله‌لرده مئیدانا گلمه‌میشدی. نتیجه‌ده گئجه چاغی لازیمی قده‌ر ایشیغی اوْلمایان یئرده اوْ قده‌ر دیققتی اوْلمایان و بایاغی وسیله‌لرله دیرناق توتماق خطرسیز اوْلا بیلمزدی؛ یعنی یا الینی یارالایار یا دا توتدوغو دیرناغی سالیب ایتیره‎ر و اوْ دیرناق بیری‌نین یئمگینه قاریشاراق, ایسته‌مه‌دن اوْنون قارنینا گئدر و اوْنون خسته‌لنمه‌سینه سبب اوْلار.
ناغیل دئمک ایسه گئجه چاغی‌نین دیر. یعنی گئجه چاغی دینجلمک و اگلنمه‌یه, گونوز ایسه ایشله‌مه‌یه اویغوندور. گونوز واختـی بیری ناغیل دئمک و ناغیل ائشیتمه‌یه فیکیر وئره‎رسه, ایشیندن پئشه‌سیندن قالار.
بونا اساسن آداملاری گونوز ناغیل دئمکله واخت سووماقدان چکیندیرمک مقصدیله, بو ایستگه دین بوْیاسی‌دا وْئره‌رک, اوْنلاری آخیرتده تاموق (جهنّم) کوسوووندن قوْرخوتماغا چالیشمیشلار.
بیر گون بورا گلنلر, ایستی کوسوو یئیه‎ن‎لر.گئجه چاغی دیرناق توتماغئ یاساق ائدیر, اوْنو گونوز بوراخیرلارسا, گونوزلرده شنبه گونو کیمسه دیرناق توتماغا حاقلی دگیل.بلکه ده بو کیمی یاساقلیق ایسلام دینی تأثیرینده فوْلکلوْروموزا کئچمیشدیر. چونکی جومعه موسلمانلارین دینجلمک, اگلنمک و تمیزلنمک گونو و هامی گرگ بو گونده بو کیمی ایشلرینی بیتیره‌رک, شنبه گونو وار گوجو ایله ایشله‌مه‌یه باشلایا. شنبه گونو واختـی الدن وئرمکدن چکیندیرمک اوچون بو ایشی, یعنی بیر شئی گتیرمک عوضینه بیر شئیی الدن وئرمه‌یی (نه قده‌ر دیرناق کیمی دگرسیزده اوْلسا) بو کیمی مثللرله پیسله‌میش و هئچ نه‎دن خبری اوْلمایان دوْنقوز باره‌ده بئله بیر فیکیر سویله‌میشلر.