فولکلوروموزون شاه اثری
اکبرسعادت
آنا دیلیمیز: فولکلوروموزون گوزل اینجیسى اولان دده قورقود داستانلارى باره‌ده بو سون ایللرده باشلامیش یئنى باخیشلار وآراشدیرمالار ایکى مین ایلین باشلانیشیندا دا دوام ائده‌جک و بلکه ده بوخوصوصدا یئنى گوروشلر و یکونلاشدیرمالار اورتایا چیخاجاقدیر. داغین وحشى لاله‌لرینى گوز اونونده جانلاندیران بو دستانلار، اوز دوغما اوسلوبو،جانلى تصویرلرى پارلاق گونش کیمى مدنیت تاریخیمیزه ایشیق‌ساچمیش، اوز بولورلوغونو قوروموش و کئچمیشین صاف گوزگوسو کیمى بیزه گلیب چاتمیشدیر.
دده قورقود دستانلارى مضمون و تاریخى باخیمدان آیرى – آیرى اولاى وماجرالارى یوکلنمیش اولسا دا، بو اولایلار و ماجرالار آذربایجان تورپاغىایله ایلگیلیدیر. دستانلارین اویناق صحنه لرینده ایشتیراک ائدن کیشیلر وقادینلار تورک اوغوز ائللریندن اولوب و یارى کوچرى حالدا، بزکلىچادیرلارین آلتیندا و بدوى (اصیل) آتلارین دوشونده باشا آپاریرلار. بونلار باغلى اولدوقلارى شراییطه اویغون ایگیتلیک و دویوشگنلیگى هر شئیدن اوستون سانیر و اینانجلارینى یئرینه یئتیرمکده هئچ تلاشدان چکینمیرلر.ایچریلرینده دویوش و یاشاییش باجاریغى جوشان بو ایگیتلر، یئرى گلینجه شراب ایچرلر، دیلاورلیکله آت چاپیر و شمشیر وورورلار.
یاشیل اوتاقلار آرزوسیلا اورتا آسیا چوللرینى بوراخیب باتى، خوصوصیله داغلارىنین دوشلریندن پیریل – پیریل چایلار و چشمه‌لر آخان آذربایجان و ایرانین باشقا اوتلاقلارینى مسکن ائدن بو قوچاق کیشیلر و آروادلار الوان‌چادیرلار، قوش کیمى سیچرایان آتلار و دویوش سیلاحلاریلا بیرلیکده اوزاینانجلارینى قومى رسم – روسوملارینى، اساطیر و افسانه لرینى ده تازا قایناییب قاریشدیقلارى اولکه‌یه گتیرمیشلر و بو یئنى اولکه نین شراییطینده بیر سیرا دگیشیکلیکلرى اوز روسوم – مراسیملرینده منیمسه میشلر.دده قورقود دستانلارى، بو ائل اوبالارین آذربایجان شراییطینده تاریخ،دیل ادبیات، آداب و فولکلورو ایله قایناییب قاریشمیشدیر.
بو دگیشمه دستانلارین آنلام و اوسلوبونو موعین حالدا اورتا آسیا ائل اوبالاردستانلاریندان آییرمیش و اونلارا آذربایجان فولکلورو سجیه‌سى وئرمیشدیر. تورکلر چوخ قدیم عصیرلردن آذربایجاندا اولموشلار، آنجاق اونلارین ان توپلوم گلیشى ائله ۱۲ – جى میلادى عصیرده اولموشدور.دده قورقود دستانلارىنین ال یئترده اولماسى، ۱۹¬جو عصرین اوللرینه قدر بیلیم دونیاسینا بو گونکو بیچیمده تانینمامیشدیر. بو ایش سون ایکى یوز ایله یاخین زاماندا اوز وئرمیش و بو قیمتلى اثر تانینیب و اونون موحتواسى بیلگینلرین و آراشدیریجیلارین دیقت و سایغیسینى قازانمیشدیر.دده قورقود دستانلارى حاقیندا آختاریش و آختارمالار آپاران بیلگین وتدقیقاتچیلار گوردوکلرى ایشلرین اساس قیسمینى دده قورقودون تاریخى یا افسانه‌وى حیاتینا، دستانلارین تشکول و یازىیا کئچمه‌سى اثرده گئدن تاریخى اولایلار و اثرین فولکلوریک دگرى و بو کیمى بحثلره حصرائتمیشلر.
دده قورقودون شخصیتى مسأله‌سى، منابعده وئریلن جور به جور بیلگیلر وخبرلره گوره بیر شوبهه‌لى دومان و افسانه ایله اورتولو قالمیشدیر. دده قورقوت آدى، دده قورقوتدان علاوه جامع‌التواریخ خواجه رشیدالدین وشجره تراکمه ابوالقاضى بهادر خان کیمى تاریخى سیمالار کیتابلاریندا وهابئله تورک ائللرىنین فولکلوریک ادبیاتینا گلمیشدیر.
بو روایتلره دایاناراق، دده قورقود بیر یئرده اوغوزون (اوغوز تورکلرىنین اولوباباسى) چاغداشى و باشقا بیر یئرده مسیح و ایسلام پئیغمبرىنین‌چاغداشى و بالاخره عباسى خلیفه‌لرى ایله یاشید گورونور. بئله بیر اوزون اوزادى زماندا اوزونو گوسترمکده اولان دده قورقود، دوغولوب یاشادیغى مکان حئیثیندن، بیر یئرده آیاق ایزلرینى اورتا آسیا و سئیحون جئیحون قییىلاریندا (ساحیللرینده) گؤستریر و باشقا بیر یئرده ابدى یاتاجاغینى دربند یاخینلاریندا بیلدیریر.دده قورقودون زمانى و مکانى باره‌ده اولان بو اویوشمازلیقار اونون شخصیتىنین باشقا یونلرینى ده احاطه ائدیر و سیماسینى اساطیر افسانه‌یه چولقاییر. بو روایتلرین بیر چوخوندا دده قورقود بیر خئیرخاه ائل آغ ساققالى کیمى تانینیر او کرامت صاحیبى و بیر سیرا اینسانى یاراشیقلارایئیه‌لندیگى حالدا، غئیبدن خبر وئرمک باجاریغینا مالیکدیر و گله‌جگى یوزور. بو سون خوصوصیت، دده قورقودون ایسلامدان اونجه بیر شامان وایسلامین قبول ائدیلمه‌سیله بیر کرامت گوسترن آغ‌ساققال (پیر – موراد)سیماسیندا گوستریر.دده قورقودون غئیبدن خبر وئرمه‌سى و »ویلایت صاحیبى« اولدوغو باره‌ده‌ده دستانلارین باشلانیشیندا دا ایشاره گئتمیشدیر: »رسول علیه‌السلام زامانینا یاخین بایات بویوندان قورقود آتا دیرلر بیر ار قوپدى. اوغوزون‌اول کیشى تمام بیلیجیسىایدى. نه دیرسه اولاردى. غایبدن دورلو خبرلرسؤیلردى. حق تعالا اونون گوکلونه الهام ائدردى.«…
بوندان علاوه دده قورقودون خئیرخاه و مصلحتچى اولدوغو بیر سیرا منابعده قئید اولونوبدور. اثرین باشلانیشیندا بونا ایشاره‌لر وار: »قورقود آتا اوغوز قومونون مشکلینى حل ائدردى. هر نه ایش اولسا، قورقوت آتا دانیشمایینجا ایشله‌مزلردى. هر نه کى بویورسا قبول ائدرلردى.«…
لاکین اونون غئیبدن خبر وئردیگى و ویلایت صاحیبى اولدوغو بیر یا ایکى یئرده (مثلاً بامسى بئیرک) دستانیندا قئید ائدیلیر. بونونلا بئله چتینلیگى آرادان قالدیریر، هم ده شادیانالیقلاردا ایشتیراک ائتمکله قوپوز (ساز)چالیر، دوعا ثنا اوخویور و قهرمانلاران صوحبت آچیر.دده قورقود خوصوصیله بو سون وظیفه‌سى، یعنى مجلیس قوروب قهرمانلاردان سوز آچماسى آذربایجان فولکلوریک ادبیاتیندا اوزان -عاشیق کیمى آد آپاریلیر و دده قورقود دستانلاریندا »اوزان« آدیله ظاهیراولور.دده قورقود دستانلاریندا قادینلار کیشلر قدر حورمته لاییقدیر. بورادا بیرچوخ شرق افسانه‌لرىنین عکسینه اولاراق، قادین کیشیلرین اویونجاق وسیله‌سى اولماق یئرینه، بوتون اینسانى دویغولارى و اخلاقى یوکسک آنا روتبه‌سیله جیلوه‌له نیر. دستانلاردا آروادلیقدان هئچ بیر نیشان گورونمور.قادین هر یئرده بیر سیرادا بعضا ده اؤتگون دورور. همسر سئچمکده چوخ‌عادى رسم روسومدان بیرى قیزلا اوغلانین آت چاپماقدا، کورنشده، کامان چکمکده و شمشیر وورماقدا برابرلیگى دیر. آنا حقى – تانرى حقى،دستانلاردا بیر نئچه یئرده یاد ائدیلیر.دده قورقود دستانلاریندا اولان ائل اوبالار، ایسلامى قبول ائتمیشلر و بیرچوخ شراییطده ایسلامى یایماق »کافرین کلیساسین ییخیب، یئرینه مسجید یاپماق و بان بانلاماق» اونلارین ووروشلارىنین اساس عیلتى کیمى سانیلیر. دویوشلرده اله گلن غنیمتلردن »خانلار خانینا« بئشده بیرچیخیرلار. دستانلاردا کربلا حادیثه‌سینه ایشاره ائدیلمیش و ایسلام موقدس سیمالارىنین آدى یئر به یئر تکرار ائدیلیر. لاکین ایسالاما گوستریلن بوتون بو ایلگى و تعصوبله برابر، ایسلامى سونتلر اونلارین آراسیندا هله درین یئر آچماییب و اونلارین قوچاقلیقلارى و ماجرا دالینجا اولدوقلارى مذهبى اینانجدان داها چوخ قوومى خوصوصیتلردن باش‌آلیب گلیر.
قهرمانلار و اونلارین فرمانى آلتیندا اولانلار هر یئرده توپلوم دوشمنله اوز¬اوزه گلیب، چیخمازلیغا دوشنده صاف سودان »آبدست» آلیرلار، ایکى رکعت ناماز قیلیرلار و آدى گورکلى (موبارک) محمده صلوات گوندریرلر، تا اونون برکتیندن دوشمنه غالیب گلسینلر. لاکین ییغینجاقلاردا وقوناقلیقلاردا آغزى گئن کوپلر اورتایا گلیر و ساچلارى هورولموش گوزل اوزلى قیزلار خینالى اللر و نیگارلى بارماقلارلا قیزیل قدحلرده باده سونورلار. شراب ایچمک گوناه ساییلماقدان علاوه، غم توزونو اورکدن سیلمک اوچون تووصیه ائدیلیر.دستانلاردا، آندلار هرجور مذهبى بویاقدان قیراخدادیر. آند ایچمک لازیم گلنده اونلار موقدسلردن چوخ، حیاتدا اونلار اوچون فایدالى شئیلره آند ایچیرلر. مثلاً »قیلینجیما دوغرانیم«، »اوخوما سانجیلیم«، »یئر کیمىکرتیله‌یین»، »توپراق کیمى ساورولایین« »اوغلوم دوغماسین، دوغسا اون دونه وارماسین!«.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۰۸ اسفند ۱۳۹۴ ساعت ۱۰:۱۰ ق.ظ
