شیروانلی خاقانی‌دن روباعی‌لر
حاضرلایان: حسن اوموداوغلو
داهی خاقانی‌شروانی‌نین درین فلسفی لیریکاسیندا رباعی‌لر خصوصی یئر توتور. بو رباعی‌لرده خاقانی ذکاسی‌نین بؤیوکلویو اؤز عکسینی تاپیمشدیر.
داهی نظامی‌نین بؤیوک معاصری افضل‌الدین شروانی[۱](۱۱۹۹-۱۱۲۶) زنگین ادبی ارث قویوب گئتمیشدیر. اونون شرق ادبیّاتی تاریخینده ایلک منظوم سیاحت‌نامه حساب ائدیلن »تحفه‌العراقین« (ایکی عراقین تحفه‌سی) اثری و مکمّل »دیوانی« اوزو کؤچوروله کؤچوروله بیزیم عصره قدر گلیب چاتمیشدیر.
نظامی‌نین مشهور »خسمه«سی کیمی خاقانی‌نین اثرلری دونیانین بؤیوک کتابخانا و موزه‌لری‌نین زینتی اولموشدور. خاقانی‌نین دیوانی شرق شعری‌نین دئمک اولار کی بوتون بدیعی نمونه و صنعتکارلیق خصوصیّت‌لرینی احاطه ائدیر. اونون دیوانیندا، »مدائن خرابه‌لری« »مرآت الصّفا« (صاف گوزگو) کیمی فلسفی قصیده‌لری، مدحیّه، فخریّه، ترکیب‌بند ترجیع‌بند، غزل، قطعه و رباعی‌لری عصرلر بویو دیللر ازبری اولموشدور.
شرقین مشهور کلاسیک شاعرلری اونلارا چوخلو نظیره‌لر یازمیشدیر.شاعیرین لیریک اثرلری ایچری‌سینده رباعی‌لر خصوصی یئر توتور.
رباعی ژانری‌نین مین ایلدن آرتیق تاریخی واردیر. ۹- جو عصردن باشلامیش بو گونه قدر دئمک اولار کی، بوتون کلاسیک شرق شاعرلری رباعی قالبینده اؤز قلم‌لرینی سینامیشلار. آذربایجان ادبیّاتی تاریخینده بو ژانرین ان گؤرکملی و ایلک اوستادی ۱۱- جی عصرین سونو ۱۲- جی عصرین بیرینجی یاریسیندا یازیب یاراتمیش»مهستی گنجوی« اولموشدور.
روباعی قالبی‌نین مهمّ بیر خصوصیّتی اوندان عبارت‌دیر کی، شاعر حجم‌جه کیچیک مضمونجا درین اولان بو شعر نوعوندا اؤزونون دؤرونه مناسبتینی فلسفی، سیاسی، اجتماعی اخلاقی گؤروشلرینی آیدین افاده ائده بیلیر. بو قالبین جمعی دؤرد مصراع‌دان عبارت اولماسینا باخمایاراق شاعرین اساس فکرینی بدیعی استتیک صنعت‌کارلیغینی نمایش ائتمه‌یه امکان وئریر. رباعی‌لرده روحی چیرپینتی‌لار، معنوی ذوق و سارسینتی‌لار، عشق و محبّت عالمی‌نین مختلف صحنه‌لری قلمه آلینیر. خاقانی شیروانی و نظامی گنجوی‌نین مثنوی، قصدیه و غزل کیمی ادبی نمونه‌لرده مثل‌سیز اثرلر موجود اولدوغو اوچون اونلارین رباعی‌لری آیریجا نشر ائدیلمه‌میشدیر. نظامی گنجوی همیشه »خمسه« مولّفی، خاقانی ایسه قصیده اوستادی کیمی یاد ائدیلمیشدیر.
لاکین بو داهی معنالی و یوکسک صنعت اثرلری دیر. خاقانی‌نین رباعی‌لری بعضی خصوصیّت‌لرینه گؤره باشقا شاعرلرین رباعی‌لریندن فرق‌لنیر. دئمک لازیم‌دیر کی خاقانی اؤز رباعی‌لرینی چوخ زمان حیاتدا مشاهده ائتدیگی رئآل حاثه‌لرله باغلی صورت‌ده یازمیشدیر. حتّی شاعربن رباعی‌لرینده خطاب ائتدیگی گؤزلین ائله رئال و مخصوص خوصیّتلری تصویر اولنور کی، بیز اونون لیریک قهرمان دئییل حقیقی انسان اولدوغونا اینانیریق.
شاعیرین زمانه آداملاریندان شکایت‌لری ده معیّن حاثه و شخص‌لرله باغلیدیر. اؤز دؤرونده و شخصی حیاتیندا باش وئرن یاخشی و یامان حادثه‌لره بیگانه قالمایان حسّاس شاعر رباعی‌لرینده ده بو حادثه‌لری اولدوغو کیمی قلمه آلمیشدیر.بونا گؤره ده خاقانی یاردیجی‌لیغیندا نظره چارپان ضدیّت‌لر محض اونون حیاتدا راست گلدیگی ضدیّت‌لرین رئال عکسینده باشقا بیر شئی دئییلدیر. شاعرین قلبینی سیخان، اونو بعضاً بدبین‌لیک بورولغانینا سالان دا محض دؤرون عدالت‌سیزلیگی، دوستلارین خیانت و نانکورلوقلاری، یوکسک‌ده دورانلارین ظلم و جنایت‌لری اولموشدور. بونا گؤره ده شاعر باشقا شعرلرینده اولدوغو کیمی رباعی‌لرینده ده معنوی سارسینتی‌لار زمانی آه- ناله، زمانه‌دن آجی- آجی شکایت‌لنمیش “دونیانین چکیلن غصّه‌یه دیمه‌دیگینی”، “دونیادا بیر آن بئله راحت‌لیک گؤرمه‌دیگینی” ، “عمرونون هدر گئتدیگینی” دئمیشدیر. بونونلا بئله خاقانی بوتون دردلرین چاره‌سینی صاف محبّت و تمیز عشق‌ده گؤرور:
عشق‌دیر کؤنولودن هر دردی سیلن
عشق‌دیر دونیادا هر دردی بیلن.
عشق‌دیر ائیله‌ین وارلیغی یوخلوق
غمدن قورتارارسان آنجاق عشق‌ایلن.
اراده‌جه محکم اولان خاقانی، زمانه‌دن آجی- آجی شکایت ائتسه ده اساساً نیک‌بین شاعردیر. بعضاً او حیاتین ذوقونو نسیه وعدلردن اوستون توتان فیلوسوف خیّام کیمی دوشونور، یاشادیغی عالمی، وطنین گؤزل طبیعی منظره‌لرین و ها بئله دونیادا آزاد و شن یاشاماغی تبلیغ ائدیر:
خاقانی خوشلوقلا حیات سور مدام
غمه یئمه دونیادان آلمادین‌سا کام.
غملی اولاندا دا خوش اول همیشه
ظنّ ائت گلمه‌میش‌سن دونیایه تمام.
خاقانی اؤز آنا یوردونو اوره‌کدن سئو‌ن آلوولو وطن‌پرور هومانیست شاعردیر. هله بغداد خلیفه‌سی اونا اؤز یانیندا قالیب کاتب اولماغی تکلیف ائتدیکده، شاعر مغرور سس‌له “من دبیر کی سهل‌دیر وزیر اولماغا دا راضی دئییلم” دئمیشدیر. شاعر بیر رباعی‌سینده آنا یوردو شروانی اؤزونون مقدّس کعبه‌سی آدلاندیریر:
اولسام دا عزیزیم لایقلی بنده‌‌ن
سئوسم ده بو گؤزل شهرینیز من
شروانی اؤزومه کعبه سانیرام
کافرم دؤندرسم اوز بو کعبه‌دن.
وقارلی شاعر اؤز امه‌یینه و غیرتینه آرخالانیب هئچ کس‌دن منّت گؤتورمه‌میش دوزولوک‌له حیات سورمه‌یی شرف حساب ائتمیشدیر.
شاعیرین رباعی‌لرینده اجتماعی حیاتین عدالت‌له قورولماسی، دوزلوک، معنوی صاف‌لیق بارده ده فایدالی آروز نصیحت‌لر واردیر. هر شئی‌دن قاباق او قلبین آینا تک تمیز اولماسی اوچون اورادان اوْن شئیین چیخاریلیب آتیلماسینی مصلحت گؤرور. بونلار: “پاخیل‌لیق عداوت، ریا، حرص، طمع، کلک، غیبت، حرام تکبّر و کین‌دن”عبارت‌دیر. همیشه انسانین معنویّاتینی لکه‌له‌ین بو اوْن چیرکین صفت اونو جمعیّت ایچری‌سینده حرمت‌دن سالار و خوار ائدر. بونا گؤره ده شاعر اؤز رباعی‌لرینده دؤنه- دؤنه بئله نصیحت‌لر وئریر:
- اوزونه زیان دَیسه ده، خالقا فایدالی اول!
- تکبّر و لوْوغالیقلا هئچ کس مرادا چاتماز.
- سؤز وئردین سؤزونه عمل ائت!
- آج‌گؤز اولوب نفسه اویما!
- پاخیل، نامرد و نانجیب آداملاردان اوزاق اول!
- انسان دونیایا یاخشیلیق ائتمک اوچون گلمیشدیر.
- بونا گؤره ده شاعیر هامینی خلق آراسیندا اعتبار قازانماغا، علمه، صنعته یییه‌لنمه‌یه و دوستلوغا چاغیرمیش، اؤز وضعیّتینه قانع اولان درویشی، قان ایچن سلطان‌لاردان اوستون توتموشدور.
خاقانی اؤز لیاقت و شاعیرلیک قدرتینه دوزگون قیمت وئریب فخریّه مضمونلو رباعی‌لرینده اؤزونو “سؤز خاقانی” آدلاندیرمیش سؤز ایله بوتون دونیانی فتح ائدیگینی سؤیلمیش. ”
شعر سماءسی‌نین گونشی اولوب عصرین شاعرلریندن اوستونلویونو نظره چارپدیرمیشدیر”.
محترم اوخوجولارین قوللوغونا تقدیم ائتدیگمیز بو اثرده شاعیرین اَن سجیّه‌وی رباعی‌لری سئچیلیب داخل ائدیلمیشدیر.
م. سلطان‌زاده
عرب- فارس قورولوشلو مصراع‌لاری و لغت‌لری، تمیز تورک منشألی سؤزلرله دییشدیردیک. »حسن اوموداوغلو«
خاقانی همّت‌له یاشاسان اگر
اولمازسان منصبه قیزیلا نؤکر.
یولو اَیری گئدن وزیردن باش‌دیر
یولونو دوز گئدن مرد پیاده‌لر.
***
خاقانی سنده بو همّت وار ایکن
ایسته‌مه فلکدن اؤز روزونو سن!
او سنه روزونو نئجه وئرر کی
اؤزو روزو گؤزلر زحمت چکندن.
***
خاقانی خوشلوقلا حیات سور مدام
غم یئمه دونیادان آلمادین‌سا کام.
غملی اولاندا دا خوش اول همیشه
ظنّ ائت گلمه‌میسن دونیایه تمام.
***
عشق‌دیر کؤنولدن هر دردی سیلن
عشق‌دیر دونیادا هر دیلی بیلن.
عشق‌دیر ائیله‌ین وارلیغی یوخلوق
غمدن قورتارارسان آنجاق عشق ایلن.
***
ای آیدان، پری‌دن گؤزل نازنین
پری، آی قارشیندا بیر قول‌دور سنین.
عاغلیمی هوشومو آلدین الیمدن
بئله ظلم ائتمکدن نه‌دیر مقصدین.
***
گونلرله دوشونموش بؤیوک یارادان
نهایت یاراتمیش سنین کیمی جان.
بیزیم آرزوموزو آلیب نظره
حسنونده قویمامیش ذرّه‌جه نقصان.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۵ اسفند ۱۳۹۲ ساعت ۵:۰۵ ق.ظ
