شیاط حمزه

محمدرضا باغبان کریمی
اجل دوتموش الینده بیر اولو جام
کی اول جامین ایچی دولو سرانجام
کیمه آییق سونار کیمه ایچرمیش
کیمی اسـروک یاتیـر توپراقدا مدام
آنادیلیمیز:شیاط حمزه آذربایجان کلاسیک ادبیاتیندا یوکسک یئر آلیراو، ۷۰۰ ایل بوندان اؤنجه گؤرکملی اثرلریله بوگونه قده ر دیری قالمیش و زمانه سی نین اولایلاریندا ائتکیلر بوراخیبدیر. شوبهه یوخدور بئله بیر شخصیت ادبی – دوشونجه ساحه سینده یوکسک یئرینی اؤز یاراتدیغی اثرلر و گؤستردیگی گئدیشلرله الده ائتمیشدیر. اونون اثرلری بو گون ده هله اؤز ده یه رینی ساخلامیش و دوشونجه تاریخینده اؤزونه مخصوص بیر یئر آچمیشدیر. ادیبلر اونون یاشاییش ایللرینی ۶۱۰- ۶۹۰ ایللری آراسیندا بیلمیشلر. او، عمرونون چوخونو خالق ایچینده گزیب – دولاشماقلا کئچیرمیش، آنجاق آغ شهرده آنادان اولدوغونو یازیرلار.
شیاط مجلیس لرده اوجا سس و آواز ایله اولیا حاققیندا مدحیه لر اوخویان کیمسه لره دئییلیردی. شیاط حمزه ده بو مداحلاردان بیریسی دیر که اؤز ادبی یارادیجیلیغی ایله خالق ایچینده شهرت قازانمیشدی. اونون بو مدحیه لردن علاوه بیر چوخلو مثنوی، غزللری الده دیر. شیاط حمزه بوگون یوسف و زلیخا ایله بیر نئچه قیسسا مثنویلرله معروفدور. اونون دیوانیندا بونلاردان علاوه بیر نئچه غزل و قصیده سی ده واردیر. او، ۷ -جی یوزایلده عارف پئشه لی بیر شاعیر کیمی ائللری دولاشیب، مدحیه لر اوخویوب و خلق ایله قاریشیب قاتیشمیشدیر. اونون عرفاندا یازدیغی اثرلره بوگون آذربایجان ادبیاتی نین ۷۰۰ ایل بوندان اؤنجه دورومونو آیدینلاشدیریر. اونون یاشاییشی حاققیندا معلوماتیمیز آز اولورسا دا دوشونجه و یارادیجیلیق آلانینی اؤز اثرلریندن آلا بیلیریک. بو اثرلری یئترلی بیر معلوماتی بیزه وئریر.
ادیبلر اؤز ادبی آراشدیرمالاریندا، شیاط حمزه نین ۷ -جی یوزایلده آذربایجان و آنادولو یوردلارینی گزیب – دولاشیب، خالق ایله قووشوب، بیرگه یاشاماسینی بیلدیرمیشلر. او کندلری و شهرلری گزیب، شعرلر اوخویوب صوفیانه اوخومالاریلا خالقی دین و مذهبه ساری دعوت ائدیردی و اونلاردا مذهبی ذوقلاری آرتیرماق مقصدیله عمرونون بارلی گونلرینی کئچیریردی. بونا گؤره ده اونون اثرلرینده، ادبی ده یرلردن علاوه، دینی ده یرلری ده اله آلماق گره کیر. حمزه نین شعرلرینده خواجه احمد فقیه ین ائتکیسینی سؤیله ین لر آز دئییلدیر. شیاط حمزه بیر نئچه قیسسا مثنویله برابر، یوسف و زلیخا اثرینی ۱۵۴۹ بیتده سؤیله میش و اؤزونه ادبیات تاریخیمیزده یئر آچمیشدیر. بو مثنوی آشاغیداکی بیت ایله باشلاییر:
تانری آدین آنوبن گیرم سؤزه تا که آنا تانریدان رحمت بیزه.شیاط حمزه نین اثرلری – یوسف و زلیخا و بیر نئچه قیسسا مثنویلر، غزللر و قصیده لر دوکتور ابراهیم تاتارلی و پروفسور بلوچ و مجدود منصور اوغلو طرفیندن یاییلمیشدیر. یوسف و زلیخا مثنویسینده، داستان بئله باشلاییر:
وار ایدی کنعاندا بیر سرور کیشی
آدی یعقوب، کندی پیغمبر کیشی.
یوسف آدلی بیر اوغلو واردی آنین
ایمدی ائشیت بو سؤزو وارسا جانین.
یئددی یاشیندا ایدی یوسف نبی
صورتی خوب، یوخودو آنین گیبی.
بیر گئجه یاتور ایکن اول دوش گؤرور
ائرته دورور، آنی یعقوبا سورور.
آیدیر ای بابا یاتیردیم بو گئجه بیر عجب دوش گؤرورم ائشیت نئجه. شیاط حمزه او زمانین قاباقجیل مذهب دوشونجه سی اولان قارداشلیق(اخی لیک) طریقتینه باغلانمیش و بو طریقتین تبلیغچی لریندن اولموشدور. بو طریقتین بیناسین قویانلاردان، ابوفرج اخی زنجانی اولاراق، ایللر بویو زنگانین چیلله خانا داغیندا بیر خانقاهدا یاشاییب و بوگون ده بو داغ چیلله خانا آدیلا معروفدور. اونون مقبره سی زنگانین انقلاب چارراهی اولان میداندا اولموشدور.
شیاط حمزه ده بو طریقته باغلانمیش و باشقا درویشلر کیمی بیر الده کشکول و بیر الده بالتا آلاراق شهرین کوچه لرینی و کندلری گزیب، خالق ایچینده دین و طریقته ذوق قازاندیرماق اوچون چالیشیردی و اؤز ادبی یارادیجیلیغینی دا بو یولدا ایشله دیردی. دئمه میش اولماسین کی آذربایجاندا آشیقلارلا برابر درویشلر ده خالق یارادیجیلیغینا یاردیمچی اولموش و خالق کولتورونو گئنیشلندیریردیلر. بونلار دا داستانلار سؤیله میش و شعرلر اوخوموشلار. آنجاق آشیقلار قهرمانلیق و سئوگی داستانلارینی سؤیله میشلر، درویشلر ده صوفیانه و اولیا داستانلاری ایله بو حرکته قاتیشمیشلار.
شیاط حمزه نین بیر نئچه الهی نامه لری واردیر کی تورکجه عروض قالیبلاریندا سؤیله میشدیر. آشاغیداکی اؤرنک اونون صمیمی و گوجلو شعر دیلینی گؤسترمکده دیر:
زهی شربت کی بیر کز اوندان ایچه‌ن/نه صبح اولدوغـون بیـلر نـه آخـشـام.
نه شربت دیـر بو، هئچ رنـگی بیـلینمز/قیـزیل می،آغ میدیر، یا پخـته، یا خام؟
نـه اصــلانـلار یاتـورمـوش بوسـاقی/نـه اژدهــالـــار اولمــوش اونــا رام.
سـلاطـیـن‌لری بـاتـوردور بـو سـاقی/کی بونلار بیز کؤی و آدی روم و شام
بو ساقی جمله سین اسرودی سـر دور/نه جـمـاعت قالــی سر دور نــه امـام.
بو غفلــتد‌ن نئچون اویانـمادون سـن/نئچون غافــل یاتورسن سـن ای عوام.
شیاط حمزه ایسلامی علم لری بوتونلوکله اؤیره نمیش و اثرلری ده بو علم لردن قایناقلانیب گلیر. اونون یاشاییش دورانی، سلجوقلارین حکومتی زمانی ایله بیردیر. بیلیریک سلجوقلار سارایلاریندا فارسیجا ادبیاتی حمایت ائدیردیلر آنجاق خالق ایچینده، خالق اؤز آنادیلینه حؤرمت بسله میش و ادبی یارادیجیلیقلار دا اؤز آنادیللرینده اولوردو. بونون اوچون بیزیم آشیقلار و درویشلر یارادیجیلیغی بوتونلوکله تورکجه اولموشدور. یئنه بونو آرتیرماغی یئرلی بیلیرم کی آذربایجان ادبیاتی، خراسان و آنادولودان باش آلیب – گلن شاعیرلرله داها دولقونلاشمیش و ۶ – جی هابئله ۷ -جی یوزایللرده بو آلاندا چالیشانلارین چوخو خراساندان و یا آنادولودان اولموشلاردیر. شیاط حمزه ده مولوی، یونس امره و سلطان ولد کیمی آنادولودا یاشاییب آذری تورکجه سینده یارادیردی. بلکه ده اثرلرینی او جمله دن یوسف و زلیخا اثرینی فارس ادبیاتی ائتکیسی آلتیندا یازمیشدیر. یوسف و زلیخا مثنویسی ۱۵۴۹بیتدن عیبارت بیر مثنوی دیر کی فاعلاتن فاعلاتن فاعل وزنینده یازیلمیش و آذربایجان تورک ادبیاتی نین ایلک بؤیوک اثرلریندن ساییلیر. اونون دیلی ساده خالق دیلیندن آلینمیشدیر:
تانلایو بــن قـامـو گئتــدی ایـشینه/دوشدو زلیخا یوسفـون تشـویشیـنه.
زلیـخـا ایـدور یـوسفـه ائشیت بنـی/یوخـسـا زنـدانــا اورارام بـن سـنی.
سؤزومو تـوت،گـل بـنه نـاز ائـیلـمه/ حالیما باخ، سن محال سؤز سؤیلمه.
یوسف ایدور توتمازام هرگز سؤزون/نه دیلرسـن ائیله بنه کندوزون.
شیاط حمزه نین اثرلری دینی مضمونلارلا دولودور. او، پیغمبر مدحینده و مناجات قونولو چوخلو شعرلری واردیر. اؤزه للیکله الهی نامه لری معروفدور. بو نوع شعرلریندن بیرینی بیرگه اوخویالیم:
نئجه اجلدن قاچوبن عشرت قورارسون دون و گون،/اوش ایـلتولر چکه چکه انـّا الیه راجعون.
نئجه قاپولار اوراسون، نئــجه دوزاقـلار قوراسون/گر اصـلان اولوب دوراسون، اجـل قیـلا سنی زبون.
اجل آلیجاق بوغازون، ایده‌سنه کـیم آچ گـؤزون،/نه حـالدا سؤز گؤرکندوزون، ای چابـک وذوالفنون.
اوغریلایین باخارایدون، خوبلارا گؤز باخار ایدون،/شیمدی اوزون توپراق دولوب نه خوش یاتارسون سرنگون.
آتلارا قانی بیندیگون،حریرگئیـوب سالیندیغون،/نه قاپدی آتیندان سنی مکر ایله بو دونیای دون.
قانی الونده‌کی قـدح، بـاشـونـداکـی کـلاه،/بئلونده‌کی گوموش قوشاق، اگنونده‌کی آلتونلو دون.
گؤروندویو کیمی، بو شعرده وزن، آهنگ و ایچ قافیه لر تورک شعری نین عروض اؤلچوسونون اؤزه للیک لری موجود اولاراق، چوخ گؤزل شاعیرانه سئچیلمیشدیر. بللی دیر کی شیاط حمزه نین اثرلری چاپ اولوب، یاییلاندان سونرا، اونون اثرلری حاققیندا مباحثه لر گرگینله شه جکدیر. هابئله اونون یوسف و زلیخاسی ایله مصطفی ضریرین یوسف و زلیخاسی توتوشدورولوب یاخشی ادبی آراشدیرمالارا میدان آچیلاجاقدیر.