شهامت و جرأت در جامعه نگری شعرپروین

گروه فرهنگی: پروین از نظر گرایش به مسائل اجتماعی سیاسی بی¬مانند است. او نخستین زنی است که سرودن شعر را به انتقاد اجتماعی بدل کرد و به زبان تمثیل و شیو? مناظره، اشعار اعتراض¬آمیز خود را سرود.
اشعار هشداردهند? پروین رنگ و بوی مسائل اجتماعی زمان را دارد و توجه به موقعیت نامساعد زن در جامعه و فریاد درد از ستمی که به صورت-های گوناگون بر او می¬رود از مضامین مکرر شعر اوست. پروین، شاعری است که سعی کرده انسان و هر آنچه انسانی است را در شعرش بازتاب دهد.
او از جمله موفق¬ترین کسانی است که در چند و چون احوالات زنان و رنج¬های آنان سخن گفته و از فقر و محرومیت فرهنگی و اقتصادیشان شِکوه کرده است.
نقش تعلیم و تربیت در انسان¬سازی و دغدغ? پروین نسبت به اصلاح ساختارهای اخلاقی جامعه، با تکیه بر دین و فرهنگ اسلامی، باعث شده تا با نگرشی اصلاحی و نگاهی دقیق، درد جامع? خویش را تشخیص دهد و برای درمان آن داروی پند و اندرز را در قالب شعر تجویز کند.
از این جهت مؤلفه¬های اخلاقی چون: تقوا پاکی، راستی و درستی، علم¬اندوزی¬، خردورزی هنرورزی و پرهیز از هوی و هوس، تمایلات نفسانی، حرص و آز و امثالهم، همگی در انسان به عنوان موجود مستعدی که تحت تأثیر آموزش و تعلیم می¬تواند پذیرای هرکدام از گزینه¬های ذکرشده باشد مطرح می¬شود.
زندگی پروین:پروین اعتصامی فرزند یوسف اعتصام الملک در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ در تبریز به دنیا آمد. یوسف اعتصامی آشتیانی از ادیبان و دانشمندان زمان خود بود که به زبان¬های فارسی ترکی، عربی و فرانسوی تسلط داشت. پروین در کودکی به همراه پدر به تهران آمد.
از آنجا که علاق? زیادی به شعر و ادبیات داشت، همواره مورد توجه پدر قرار می¬گرفت آموزش زبان و ادبیات فارسی و ادبیات عرب را نزد پدرش آموخت. در هشت سالگی به شعر گفتن پرداخت.
وی با بهره-گیری از استعداد خود و با آموزش¬های پدر، توانست در نوجوانی شاعری توانمند شود. پند و اندرز، محتویات اصلی شعر پروین را تشکیل می¬دهد و زبانی شبیه زبان استادان قدیم پارسی دارد.ویژگی¬های شعری پروین:مهم¬ترین ویژگی شعر پروین، تعلیمی بودن اشعار اوست؛ خواه دارای مضمون اخلاقی باشد، خواه مضمون اجتماعی که البته بخش عمده¬ای از اشعارش به پندهای اخلاقی او اختصاص دارد. می¬توان گفت که شعر پروین اعتصامی، شعر جهانی انسانی است با مضمون¬هایی که به دایر? اخلاق پیوند می یابد. او از قدرت و ستم انتقاد می کند؛ ریا و فقر و نادانی را نکوهش می¬کند؛ خرد و آزادی و انسان را تکریم می¬ کند. در یک کلام، نقد اجتماعی، بخش قابل توجهی از سروده¬های پروین را تشکیل می¬دهد. نقد اجتماعی با دو وجه آمیخته است: وجه عاطفی و وجه منطقی.
با وجه عاطفی، حس مادرانه را در سطرها و شعرها به جریان می¬اندازد و با وجه منطقی، اندیشیدن به بنیادهای نظم انسانی و اجتماعی را نشان می¬دهد.توجه به ادب و عرفان: شعر و سروده¬های پروین، مشحون از معانی بکر و ناب عاری از حشو و زواید، و مصون از خیالبافی¬های افسانه¬ای است. سخنان منطقی و حقایق حکیمانه را ماهرانه، همچون لقمان و سلمان بیان کرده است.
از ویژگی-های دیگر شعر پروین توجه به آیات قرآنی است؛ بهره¬گیری از آیات بر شکوه سروده¬های پروین افزوده است و او را در جوانی در ردیف » اشعر شاعرات« عصر خویش قرار داده است؛ لقبی که علامه عارف قزوینی با آن، وی را ستوده است.تعالیم انسانی و اخلاقی در اشعار پروین:شعر پروین جزو ادب تعلیمی محسوب می¬شود. شعر تعلیمی در قدیم شامل سروده-های اخلاقی و مذهبی و عرفانی بود؛ ولی از انقلاب مشروطه به بعد مسائل سیاسی و اجتماعی به آن وارد ¬شد و آن را غنی¬تر ¬ساخت و ادبیات را به سوی تعهد و مسائل اجتماعی سوق ¬داد.
آنچه باعث رونق و شکوفایی و دوام ادبیات تعلیمی شد، شکل-گیری عرفان در فرهنگ ایران بود. پروین، شاعری بیدار و هوشیار بود که با چشمان باز به مسائل جامعه می¬نگریست، با شهامت و جرأت، از همرنگ¬شدن با جماعت دوری می کرد، سر تسلیم در برابر فشارهای سیاسی و اجتماعی فرود نمی¬آورد و فریفت? رنگ و بوی و نقش و نگار ظاهری نمی¬شد. در تاریخ شعر زنان? فارسی، پروین تنها زنی است که زیباترین اشعار انتقادی را با نگرشی زنانه سروده است.پروین قبل از هر چیز شاعر تربیت و اخلاق است و تربیت و اخلاق او مبتنی بر اندیش? عرفانی است. عرفان او هم غیر از تصوف اسلامی از سرچشمه تعلیم افلاطون و مکتب¬های گنوسی و نوافلاطونی سرچشمه می¬گیرد و به همین سبب به مسأل? روح و نجات آن اهمیت خاص می¬دهد.
در واقع توانایی و توفیق شعر پروین اعتصامی مدیون قدرت فوق¬العاد? او در القا و ترویج اخلاقیاتی مبتنی بر مسؤولیت آدمی در قبال خیر و شر روزگار و همچنین مقاومتی پیگیر در مقابل منطق » هدف وسیله را توجیه می¬کند« است.توجه به نیکی :پروین انسان را به نیکی و راستی دعوت می¬کند. راه راست را، راه نکویی و جاودان معرفی می¬کند. همچنین انسان را از همنشینی با بدان اهریمنی پرهیز می¬دهد.
ای نیک با بدان منشین هرگز/ خوش نیست وصله، جامه دیبا را
جز گرد نکویی مگرد هرگز/ نیکی است که پاینده در جهان است
شاعر نتیج? نیکی را پس از مرگ انسان، داشتن نام نیک می¬داند و انسان نیکوکار را مانند حضرت نوح می¬داند که ترسی از توفان بلا ندارد:
ماند آن کس که به جا نام نکو دارد/ تو پس از خویش ز نیکی چه بجا داری
توصیه به هنرورزی و کسب دانش:یکی از تفاوت¬های ویژه شعر پروین با گذشتگان ادبِ تعلیمی مانند ناصرخسرو و سعدی در تأکید وی بر هنر و نحو بکارگیری ظریف و زنان این واژه است. پروین خواهان آن است که انسان توانایی¬هایش را در راه کسب ادب و هنر مصروف کند و با هنر ارتباط تنگاتنگ و خویشی داشته باشد تا از دیگران بی¬نیاز شود:به هنر کوش که دیبای هنر/ هیچ بافنده به بازار نداشت
با خرد جان خود آن به که بیارایی/ با هنر عیب خود آن به که بپوشانی
پرهیز از ریاکاری و تظاهر:ریا از رفتارهای ناشایست یک انسان می¬تواند باشد. ریش? ریا در دروغ¬گویی است. هدف از ریا و دروغ جذب منفعت است؛ بدین گونه که فرد با انجام دادن رفتارهای دروغین، اعتماد مردم را به دست می¬آورد و آنگاه در فرصت¬های پیش¬آمده به منظور کسب قدرت و منفعت نهایت استفاده را می¬برد.
پروین ریش? هم? فسادها را در روی و ریا می¬داند و ما را از ریاکاری منع می¬کند و می¬گوید: روی و ریا را آیین خویش قرار مده.
زمانه گشت چو عطار و خون هر سگ و خوک/ فروخت بر همه و گفت: مشک تاتاریست
همچنین آنچه در اشعار پروین مشاهده می¬شود توجه به شناخت دوستی واقعی و پرهیز از دشمن ریاکار است.توجه به قناعت:از دیگر توصیه¬های اخلاقی پروین، قناعت¬ورزی است. پروین، توانگری را در قناعت¬ورزی می¬بیند و سعدی¬وار می¬سراید که: » قناعت، توانگر کند مرد را«. وی می¬گوید: هر کس که به خوشه¬ای قناعت ورزد دیگر اندوه نیک و بد، ملک جهان، خرمن و خروار، گنج قارون و ملک سلیمان را ندارد:
عاقل ار کار بزرگی طلبید/ تکیه بر بیهده گفتار نداشت
آب نوشید چو نوشابه نیافت/ درم آورد چو دینار نداشت…
آن که با خوشه قناعت می¬کرد/ چه غم ار خرمن و خروار نداشت