شفاهی خالق ادبیاتیمیز
کوچوره ن:اکبرسعادت
حسنون گوزل آیت لری ای سئوگیلی جانان
اولموش بوتون عالمده سنین شانینه شایان
رحم ائیله دئییب سئل کیمی گوزل یاشیمی توکدون
گل قانیمله ال یوما ای آفت دوران
انصافین اگر اولسا آچیق سؤیله » نظامی«
سنله نئجه رفتار ائله سین ای مه تابان
آنادیلیمیز:آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی آذربایجانلیلارین قدیم اینام و اعتقادلارینی اویرنمک اوچون زنگین منبعدیر. فولکلوروموزدا ابتدایی اجماع دینلریندن توتم پرستلیک، آنیمیزم،بعضی حیوانلارا ستایش و…اعتقادلارا، اینام و اووسون‌لارا دایر ماراقلی فاکت‌لار واردیر.بونلارین هر بیری مستقل تدقیقات مؤضوسودور. تقدیم اولونان مقاله ده بیز یالنیز بلاواسطه عائله معیشتی ایله باغلی بعضی اعتقادلار حاققیندا بحث ائتمکله کفایتلنه جییک.شفاهی خالق ادبیاتیندا اوزونو ان چوخ بروزه وئرن ابتدایی اعتقادلاردان بیری توتم پرستلیک اولموش‌دور. توتم پرستلیک اوز منشاای معین بیر حئیواری نوع ایله توتم له باغلاییردی. توتم همین آدام‌لار اوچون دوست، قارداش حساب ائدیلیردی. توتم پرستلیکین بیر خصوصیتیده بوندان عبارت ایدی کی، گویا انسان هر واخت توتمه، توتم ایسه انسانا چئوریله بیلردی .
شفاهی خالق ادبیاتیندا آت، قویون، اینک، اوکوز، قورد، ایلان، پیشیک، خوروز و باشقا حیوانلارا احترام داها قاباریق نظره چارپیر. بونون مقابلینده داستان و ناغیللاریمیزدا دووشان و تولکو پیس‌لنیر. اونلارلا آدام‌لار آراسیندا خوش الفت یارانمیر.» جلایی-وطن« ناغیلیندا آچیق دئییلیر کی، دووشان تیلسیم‌دیر، تولکو ایسه سحربازدیر . دئمک، اونلارلا آدام‌لارین انسیتی ممکن دگیل.شفاهی خالق ادبیاتی نمونه‌لرین‌دن گوروندوگو کیمی، آذربایجانلی لاردا بیر واخت‌لار قوچ و یا قویون دا توتم اولموش‌دور. »ملیک محمد« ناغیلیندا آغ قوچ – ایشیقلی دونیا، قارا رنگلی قوچ ایسه قارانلیق دونیانین سمبولودور آذربایجان فولکلوروندا بایاتی ژانرینین بیر نؤعو اولان »سایا‌چی سوزلر«ده قویون خصوصی یئر توتور:
قویونلو ائولر گؤردوم قورولو یایا بنزر،
قویون‌سوز ائولر گوردوم قوروموش چایا بنزر
قویون وار کره گزر/قویون وار کوره گزر
گئدر داغلاری گزر/گلر ائولری بزر.
قدیم آذربایجانلیلارین اعتقادیندا ایلاندا توتم ساییلمیش‌دیر. ایلانا اعتقاد مادلارین دا موجود ایدی .» اووچو پیریم« ناغیلیندا آغ و قارا رنگلی ایلان حاققیندا دانیشیلیر. یوخاریدا دئییلدیگی کیمی توتم پرستلیکده سجیوی جهت بودور کی، انسان‌لار اوز اجدادلارینی همین توتم له علاقه‌لندیریردی‌لر. اونا گوره ده توتم له انسان حیاتا باغلی‌دیر. گوستریلن ناغیلدا ایلانین آغزینین سویو خسته‌لیگه درمان حساب ائدیلیر: محض ایلانین توپورجگی اووچو پیریمه غیرعادی باجاریق وئریر، نتیجه‌ده او بوتون حیوان‌لار و قوش‌لارین دیللرینی بیلیر .»داش اوزوک« ناغیلیندا اوغلان چورک پولو قازانماق اوچون آناسینین وئردیگی یوماغی بازاردا ساتیب بیر یئشیک آلیر و ائوده اونو آچدیقدا ایچیندن ایلان چیخیر. معلوم اولور کی، بو ایلان‌لار پادشاهینین قیزی ایمیش. بو یاخشیلیغا گوره ایلان – قیزین آتاسی اوغلانا بیر اوزوک و بیر خورجون قیزیل وئریر . دئمه‌لی، توتم ایلان انسانا کومک ائدیر.اووچو پیریم« ناغیلیندا آغ و قارا ایلان‌دان بحث اولونور. آیدین اولور کی، آغ ایلان مقدس‌دیر.
لاکن قارا رنگلی ایلان دوشمن‌دیر. اونا گوره ده اووچو پیریم اوخلا قارا ایلانی وورور. آغ ایلان ایسه اونو بدبخت حادثه‌دن خلاص ائدیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، کئچمیشده قادین دوغاندا باشینین آلتینا ایلان دری‌سی قویولوردو. بو آذربایجان میفولوژیاسیندادا اوز عکسینی تاپمیش‌دیر. اوشاق‌لارین کئچمیشده بدنظره گوره پالتارما ایلان قابیغی تیکمک عادتی ده موجود اولموش‌دور. دئمک اینام‌لاردا ایلان قابیغی قورویوجو قوه‌یه مالک اولموش‌دور. قدیم آذربایجانلیلاردا توتم حساب ائدیلن دیگر ائو حیوانی اینک اولموش‌دور. بلکه ده اینک همده خیرلی ائو حیوانی کیمی ده بو اعتقادی گوجلندیرمیش‌دیر.
گویچک فاطما« ناغیلیندا فاطما اینکله سیرداش‌دیر. اوگئی آناسی همین اینکی کسیر، لاکن فاطما اونون سوموکلرینی ییغیب آپاریب تورپاغا باسدیریر و بو سوموکلر قیزین توی گونو اونا بیر دست زرلی پالتار وئریر .
بو تصویر گوستریر کی، اینک قدیم آذربایجان‌لی‌لار آراسیندا توتم اهمیتی کسب ائدیرمیش. چونکی، توتم پرستلیکه گوره، توتم انسان‌لارا چتین آنلاردا کومک ائدیر، اونلارا سئوینج گتیریر. همین ناغیلدا بیر صحنه ده دقتی جلب ائدیر. فاطمانین قارداشی بولاقدان سو ایچنده قارا اینگه، سونرا دا خوروزا دونوب.
بو دا محض توتم پرستلیکله باغلی اینام‌دیر: انسان توتم لره چئوریله بیلر.ناغیللاریمیزدا و باشقا شفاهی خالق یارادیجی‌لیغی نمونه‌لرینده ایته ده خصوصی مناسبت موجوددور. معلوم‌دور کی، تورک خالق‌لارینین تصروفات حیاتیندا ایت موهوم یئر توتموش‌دور. قویون سورولری‌نین محافظه‌سینده ایت انسان‌لارین یاخین کومک‌چی‌سی اولموش‌دور.اووچو پیریم« ناغیلیندا چوبان‌لارین ۱۰-۱۵ ایتی بیر سورو جاناواری قیریر.سحیرلی اوزوک« ناغیلیندا قارینین کئچل نوه‌سی چورک آلماق اوچون بازارا آپاردیغی بیر کلف ایپی ایته دگیشیر.
شفاهی خالق ادبیاتیندا تئز-تئز تصادف ائدیلن دیگر توتم گویرچین‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی گویرچین ایندی ده آذربایجانلیلاردا توخونولماز، مقدس قوش حساب اولونور. بو سببدنده گویرچینین اتی یئییلمیر.
بو محض توتم پرستلیکه خاص جهت‌دیر. توتم انسان‌لارا حامی‌لیک ائتدیگینه گوره اونون اتینی یئمک یول وئریلمز، گناه ساییلیردی. »داش اوزوک« ناغیلیندا آناسینین بازاردا ساتماق اوچون وئردیگی یوماغی گویرچینه دگیشیر. همین گویرچین اوغلانین سونراکی طالعیینده موهوم رول اویناییر، چتین آنلاردا کومک ائدیر .
آذربایجان‌لی‌لار آراسیندا قدیم زامان‌لاردان توتم سجیه‌سی داشییان دیگر حیوان آت اولموش‌دور. ناغیل و داستان‌لاردا آت موهوم یئر توتور. آت قهرمان‌لاری چتین آنلاردا خطا‌دان قورتاریر. بختیار ناغیلیندا آت محض بیر توتم کیمی تصویر ائدیلیر .
قیرخ قؤنچا خانیم. ناغیلیندا آت اوغلانا کومک ائدیر. اونا بیر توک باغیشلاییر و دئییرکی، نه واخت چتین‌لیگه دوشسن، بو توکو یان‌دیر کومک ائدرم.
کوپه یه گیرن قاری اوغلانا پاخیل‌لیق ائدیر، اوزونو گوزل قیزا دوندریر و اوغلانی چتین سفرلره یولا سالیر، لاکن اوغلان همین آتین توکونو یاندیردیقدا آت اوزونو یئتیریر و اونو خلاص ائدیر .آشیق غریب داستانیندا شاه صنمی آتاسینین طلب ائتدیگی باشلیغی قازانماق اوچون غریب ۷ ایل حلبده آشیقلیق ائتدیکدن و باشلیق اوچون نظرده توتولان پولو قازانان‌دان سونرا تیفلیسه تلهسیر. اونو یالنیز بیر آغ آت حلب‌دن تیفلیسه چاتدیریر .معلوم اولدوغو کیمی کئچمیشده عائله‌یه خطر توخونماماسی اوچون ائولرین گؤرونن یئرلریندن، عادتا گیریش قاپیلاریندان آت نالی آسیردی‌لار.
احتمال کی، آت نالی محض اوزاق کئچمیشده آتین توتم اولماسینا گوره سونرا‌لار قورویوجو واسطه حساب ائدیلیرمیش.شفاهی خالق ادبیاتینداکی آت و ایته اینام اوز کوک‌لری ایله» اوستا«یا گئدیب چیخیر. »اوستا«دا بو حیوانلارا یاخشی مناسبت بسلندیگی آیدین گورونور. مثلا، ایت گئجه‌لر اهریمنین گوندردیگی پیس روح‌لاردان آدام‌لاری و اونلارین حیوان‌لارینی قورویور . تصادفی دگیل کی، ایندی ده شهرلرده باغ، بوستان‌لاردا پایا‌لارا آت و ایت کلّه‌سی کئچیریلیر . عینی-ایله »آت موراددیر« خالق مثلیده آتا ایناملا علاقه‌دار یارانمیش‌دیر.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۱۹ آبان ۱۳۹۵ ساعت ۶:۳۲ ق.ظ
