شعر آیینی در گستره ادبیات
علی رزم آرای
گروه فرهنگی:بیش از ۸۰ درصد از منظومههای شعر فارسی از سده سوم تا زمان حال شامل مقولههایی از ادب آیینی بوده است. شعر نبوی، فاطمی، علوی، عاشورا، بقیع، رضوی مهدوی و … از جمله زیرشاخههای شعر ولایی هستند. از آنجا که دین در همهی ابعاد فکری و عملی مسلمانان نقش دارد و همهی حوزهها را در بر میگیرد، ادبیات هم خصوصاً در زمینهی شعر از این قاعده مستثنی نبوده است.
جایگاه امروز شعر مذهبی و آیینی به عنوان یک هنر ناب دینی، بسیار برجسته است. با حرکت جریان شب شعر عاشورا ثابت میشود که شعر در همهی انواع ادبی میتواند خودنمایی کند. اگر بگوییم شعر بیان احساس و عاطفه است، در حق آن کم لطفی کردهایم.
شعر آیینی شعری است که از جان و دل شاعر متعهد ریشه میگیرد. اگر کسی ناشناخته وارد این حیطه شود آسیبپذیر خواهد بود، حالا عدهای بدون پشتوانه شناخت و معرفت دست به خلق شعر میزنند، ماندگاری چندانی ندارد.
شاعر باید برای سرودن شعر آیینی با دو بال حرکت کند، احساس و اندیشه. شعر آیینی و مذهبی جایگاه ویژهای در میان مخاطبان دارد. شعر آیینی وصف حال تاریخ دین و بزرگان دین است و نمونه آن را میتوانیم در اشعار عاشورایی جستوجو کنیم. مثل اشعار محتشم کاشانی و آن ترکیببند مشهور:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است…
و نسل امروز ما مانند سید حمید رضا برقعی که استقبال از این شعر نموده آینده درخشانی را برای این شعر رقم خواهند زد و وزارت ارشاد نیز در جشنواره شعر به این موضوع عنایت ویژهای خواهد داشت. شعر برقعی:
باز این چه شورش است که در جان واژهها_ست شاعر شکست خورده طوفان واژههاست…
شعر آیینی بیانگر حزن و اندوه است. از دیرباز تاکنون ایرانیان جزء ملتهایی بودهاند که در خلق اشعار عارفانه آیینی دستی توانا داشتهاند و دارند. یکی از اهداف سرودن اشعار آیینی در گذشته انتقال پیام و مفاهیم دینی به مردم بوده است. این نوع شعر به گونهای مطرح میشود که گویی دنبالهروی از کار پیامبران بوده است. شعر آیینی میتواند عاملی مهم در جهت بیداری و راهنمایی مردم باشد که این جای تأمل بسیار دارد.
ادب آیینی فارسی از دورترین روزگار، یعنی از زمان قبل از رودکی شروع شد و تا امروز هم ادامه دارد و همهی شاعران، اعم از شیعه و سنی ادب آیینی را داشتهاند. کم و بیش هم شاعران سنی مثل سیف فرغانی شعرهایی در زمینهی ادبیات دینی داشتهاند از جمله آثار این شاعر؛ شعری در مدح امام حسین علیهالسلام است که بسیار پخته بیان شده است؛ و یا این که مولوی با توجه به این که اهل تسنن بوده، برای حضرت، شعر سروده است. حال آن که شیعیان در جای خود نیز آثار بسیاری در زمینه آیینی و مذهبی سرودهاند و ادبیات دینی را گسترش دادهاند.
شعر آیینی ترکیبی است از شعر و آیین؛ یعنی هم باید شاخصهها و ویژگیهای ممتاز یک شعر را در آن ببینید چه از نظر جذابیت تأثیرگذاری و چه از نظر ساخت و بافت منسجم. وقتی صحبت از آیین میشود یعنی باید نمادهای ارزشی و فرهنگی آیین که در اینجا به طور مشخص دین است، در آن باشد.
طبیعی است یک شعر موفق آیینی باید با کسب پشتوانههایی از درک درست تاریخی، ارزشها و نگرشهای دینی همراه داشته باشد؛ و اگر فاقد این ویژگیها باشد، شعر آیینی موفقی عرضه نکردهایم. این ترکیب بین شعر و آیین است، یعنی شعری که ترجمان و فرایند اندیشه و ارزشهای دینی است.شاعر آیینی، کسی است که خالق و آفریننده شعر آیینی است. او باید به چند عنصر مسلح باشد.
اول این که شعر را بشناسد و با همهی ویژگیهای شعری اعم از ویژگیهای ساختار و درونمایه و مضمون آشنایی داشته باشد. دوم این که به تاریخ شعر فارسی اشراف داشته باشد و بداند که میراثدار کدام فرهنگ است. شاعری که گسسته و بریده از گذشته بخواهد شعر بگوید قطعاً شعر او تأثیرگذار نخواهد بود. اما نکتهی سوم این که آشنایی با فرهنگ و درونمایهی دینی به خصوص در قلمرو شیعی داشته باشد. اگر شاعری بخواهد در خصوص واقعهی عاشورا شعر بگوید باید با تاریخ کربلا و تحریفهای ادبی که در آن وارد شده آشنا باشد. بهترین اشعار در این زمینه اشعاری از محتشم کاشانی، عمان سامانی و… است.
اینگونه شعر، آفتهایی هم دیده میشوند مثل: ۱ـ فقدان پالایش حوادث تاریخی و در نتیجه، درآمیختن تاریخ به تحریف. ۲ـ فقدان توجه همه سونگرانه به فرهنگ آیینی مثلاً پرداختن به سوگ و مرثیه بدون توجه به ارزشهای دینی.شعر مذهبی، در مجموع ادبیات دینی و نگرش به موضوعات دینی تا قبل از شروع دوران معاصر دینی هم بوده. همزمان با نهضت نوگراها، زمینه تفکراتی در این زمینه مطرح میشود که به نوعی با معارف دینی فاصله دارد.
درک شاعران دوره مدرنیسم، به پیروی از مکاتب بشری غرب شکل گرفته ولی مضامینی مثل عاشورا، غدیر و… که مورد علاقه مردم بود نیز مورد توجه شاعران در این دوره بود.
ادبیات، پس از دوران بازگشت در این زمینه پیشرفت چندانی نداشت و در حد تقلید از دیگران و مدایح ائمه و پیروی از سبک خراسانی و عراقی بود و شیوه سخن بسیار نازل و ضعیف چهرههای شاخص در بین شاعران این سبک، در آن زمان دیده نمیشد و ادبیات روشنفکری میداندار در این زمینه بود.
مدح ائمه علیهمالسلام در حاشیه و بین علوم مطرح میشد. اما از دهه ۵۰ به بعد همزمان با جنبش روشنفکری اسلامی، توجه به ادبیات مذهبی در بین اقشار مختلف بیدار شد.
طرح مضامین مذهبی که ادبیات انقلاب سال ۵۷ را شکل داد. وارد حوزه روشنفکری مذهبی شد. قبل از انقلاب رگههای شعر مذهبی را در آثار استاد علی موسوی گرماروی، نعمت میرزاده و… شاهد بودیم، اما در حال حاضر اوضاع خیلی متفاوت شده و شاعران به اینگونه شعر بیشتر توجه دارند و اشعار ماندگاری را در این زمینه شنیده و میشنویم.
در این دو دهه ۶۰ و ۷۰ و آغاز دهه ۸۰ شاعران به ادبیات و اشعار آیینی رویکرد بیشتری نشان دادهاند. هرچند که در گذشته ادبیات آیینی بیشتر در قالبهای کلاسیک مطرح میشد، اما حالا در قالبهای سپید، نیمایی و نو هم مطرح میشود و آثار بسیاری در این زمینه در دست داریم مثل کتاب گنجشک و جبرئیل زندهیاد سید حسن حسینی. اما آسیبهایی که به ادبیات دینی ما در حال حاضر وارد میشود در بحث قرائت است و شاعران استناد میکنند به مواردی که دچار اشکال است.
متأسفانه این شکل در حوزهی نوحهسرایی اتفاق میافتد. اما هر شاعری که با گذشته آشناست و به خوبی شعر گذشته را میشناسد و در حال و هوای آن زندگی کرده، تأثیرپذیری لازم را داشته است.
ادبیات آیینی به آن ادبیاتی گفته میشود که حاوی آموزه های دینی (ارزشهای اخلاقی رفتاری، کرداری، و باورهای آسمانی) باشد. داستان و شعر، از برجستهترین قالبهایی ادبی ست که آموزه های دینی را در خود تبارز دادهاند. بسیاری از مفاهیم بلند دینی در قالب شعر و داستان به ما رسیده است.
محتوای بخش عمده ادبیات منظوم و منثور ما را ادبیات آیینی تشکیل میدهد؛ اما در این میان خداوندگاران صدا و سخن، بیشترین مفاهیم دینی را توسط شعر بیان نمودهاند. به بیان دیگر، شعر فارسی را نمیتوان جدای از آموزه های دینی تصور کرد. در یک دسته بندی کوتاه، میتوان جلوه آموزه های دینی را در شعر آیینی به چند بخش عمده خلاصه نمود.
۱- جلوه آیات قرآن کریم در شعر فارسی
۲- بازتاب داستانهای پیامبران، پند و اندرزهای آنان
۳- بازتاب احادیث و روایتهای پیامبر اسلام و اهل بیت گرامیاش
۴- منقبتها، مرثیهها؛ ۵- منظومه های حماسی؛ ۶- ادبیات عاشورایی.
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۱۹ آبان ۱۳۹۲ ساعت ۵:۱۰ ق.ظ