شاعر الحسین فضولی بغدادی

مصطفی قلیزاده علیار
قسمت دوم
گروه تاریخی:غزلیات؛ دیوان غزلهای ترکی فضولی که اغلب ترنّم¬کننده مفاهیم عرفانی و آیینه جهان¬بینی ربّانی شاعر است، با این غزل ملمع و شورانگیز عرفانی آغاز می شود:
قد انارَ العشقُ للعشاقِ منهاجَ الهدی
سالک راه حقیقت عشقَه ائیلر اقتدا
عشق¬دیر اُول نشئه کامل کیم آنداندیر مدام
می¬دَه تشویر حرارت، نی¬دَه تأثیر صدا
وادی وحدت حقیقتده مقام عشق¬دیر
کیم مشخص اولماز اوُل وادی¬ده سلطاندان گدا…
ای فضولی انتهاسیز ذوق بولدون عشقدن
بؤیله¬دیر هر ایش کی حق آدی ایله قیلسان ابتدا.
- عشق راه هدایت را برای عاشقان روشن نمود/ سالک راه حقیقت البته که به عشق اقتدا می¬کند – عشق آن نشئه کاملی است که همواره / شور حرارت مِی و تأثیر صدای نی از آن است. – وادی وحدت در حقیقت جایگاه عشق است/ که در آن شاه از گدا شناخته نمی¬شود…
– ای فضولی، ذوقی بی انتها از عشق یافتی/ این چنین است اگر هر کاری را با نام حق آغاز کنی غزل دوم این دیوان، تجلی توحید را – با انواع تجلیات ذاتی و افعالی و صفاتی خود – در آینه دل شاعر عارف فضولی بزرگ می نمایاند:
یا مَن اَحاطَ عِلمُکَ الاشیاءَ کلَّها
نه ابتدا سنا متصور نه انتها
سندن بولوبدور احمد مرسل (ص) مقام قرب
تحسین»یا« و »سین« ایله تشریف »طا«و »ها«
یعقوبده نشانه¬ی شوقون غم و الم
یوسفده نشئه¬ی نظرین بهجت و بَها …
- ای خدایی که علم تو بر همه¬ی اشیا احاطه دارد/ نه ابتدایی برای تو متصور است و نه انتهایی. – احمد رسول (ص) مقام قرب خود را از عنایت تو یافته / با خطاب تحسین آمیز »یاسین« و خلعت »طه«- شوق وصال تو در دل یعقوب غم و الم افزود/ و نشئه¬ی نظرت وجود یوسف را در بهجت و روشنی فرو برد. و این غزل که تلؤلؤ توحید را فوق العاده عاشقانه نشان می¬دهد:
زهی ذاتین و اُول نهاندان ماسوا پیدا
بحار صنعونه امواج پیدا، قعر ناپیدا (۸) – زهی ذات نهان تو که تمام ماسوا – عالم هستی – از آن وجود نهان، پیدا شده است/ جهان هستی دریایی متلاطم صنع توست که امواج وجود بر کف این دریا پیداست و قعر آن دریا ناپیدا.
گفتنی است در سالهای اخیر شروح متعددی بر غزلهای ترکی فضولی در ایران و آذربایجان به قلم فضلاء و ادبای فضولی پژوه به نگارش درآمده که نشانگر رویکرد جدی و عالمانه به آثار این شاعر عارف و اندیشند بزرگ است ازجمله: شرح مرحوم استاد حاج علمدار شاعر و ادیب باکویی در سه جلد، چاپ باکو، شرح استاد عسگر شاهی زاده اردبیلی (مشق جنون در سه جلد، چاپ باکو و اردبیل) و شرح استاد دکتر محمدحسین سعید عصر (»داغ جنون« در دو جلد بزرگ، چاپ ارومیه ۱۳۹۵)
قصاید:قصاید ترکی فضولی هم در نوع خود بسیار فاخر و شورانگیز است و صلابت قصاید بی نظیر خاقانی شروانی را در خود منعکس می¬کند. قصاید در موضوعات دینی، اجتماعی مدایح و مناقب چهارده معصوم (ع)، وصف طبیعت و … است.
در میان آنها قصیده»سو«(قصیده آب) با ردیف »سو«(آب) در بحر رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن،فاعلاتن؛ فاعلن) شاهکاری بی نظیر و بی تکرار در عرصه ادبیات ترکی است، چرا که فضولی کلمه »سو« (آب، مایه حیات، نماد پاکی و …) و مفاهیم و مضامین دینی، عرفانی و طبیعی منتزع از آب و مرتبط با آن را دستمایه این قصیده ۳۲ بیتی فاخر ساخته و در نعت حضرت رسول (ص) سروده است.
این قصیده غرّا از سوی برخی دانشمندان و ادبا به زبان فارسی و ترکی شرح و تفسیر شده است (۹) مطلع آن قصیده چنین است:
ساچما ای گؤز اشکدن گؤنلومده¬کی اودلاره سو
کیم بو دنلو دوتوشان اودلاره قیلماز چاره، سو
( ای دیده گریان، از اشک خود بر آتش دلم آب میفشان/ چرا که آب دیده نمی¬تواند چنین آتشی را خاموش کند) ب – دیوان اشعار فارسی
دیوان فارسی فضولی برای اولین بار توسط بانوی دانشمند و محقق مرحومه »حسیبه مازی¬اوغلو« در ترکیه چاپ و منتشر شد (۱۰) که شامل غزلیات و قصاید و مثنویها و رباعیات و انواع دیگر شعر است.
مضامین اشعار فارسی فضولی هم مثل اشعار ترکی¬اش متنوع و رنگارنگ است، عاطفی اجتماعی، اخلاقی، دینی، عرفانی، تاریخی و …
در مدح امیرالمؤمنین (ع):
سجده¬ی خاک نجف مرغوب اهل عالم است
چون نباشد سجده¬گه جایی که خاکش آدم است؟نیست در عالم مقامی خوش¬تر از خاک نجف آری، آری آن مقام مقتدای عالم است
شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل
در حریم قدر معراج رسالت محرم است…
ابیاتی ازغزلها: خوب می¬دانم وفا از خود، جفا از یار خود
زان که او در کارخود خوب است و من در کار خود!
***
گل به باغ آمد ولی از عمر خود کامی نیافت
خارها در زیر پهلو داشت، آرامی نیافت
***
عشقت از دائره عقل برون کرد مرا
داخل سلسله¬ی اهل جنون کرد مرا
***
دل الفت تمام به آن خاک در گرفت
خوش صحبتی میان دو افتاده در گرفت
چون خس فتاده بود »فضولی«به خاک ره
او را نسیم لطف تو از خاک برگرفت!
ج – قصاید عربی فضولی
از فضولی یازده قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی مانده که مجموعاً ۴۶۵ بیت می¬شود، هفت قصیده در مدح حضرت محمد (ص) و سه قصیده در نعت علی مرتضی (ع) است(۱۱) د – سایرآثار فضولی ۱- مطلع الاعتقاد فی معرفه المبدأ و المعاد
فضولی این کتاب را در علم کلام و عقاید شناسی مکتب تشیع به سبک متکلمان و حکیمان دینی و به زبان عربی در چهار رکن نوشته شده است: رکن اول در معرفت علم و علم معرفت شناسی (۴ باب)، رکن دوم در شناخت جهان و اوضاع و احوال آن (۵ باب)، رکن سوم در معرفت واجب الوجود (۹ باب)، رکن چهارم در معرفت نبوت عامه عموم انبیاء و نبوت خاصه پیامبر اسلام(ص) و امامت و قیامت (۸ باب)این کتاب آینه اندیشه¬های کلامی، فلسفی، قرآنی، حدیثی و تاریخی مؤلف دانشمند و حکیم شیعی آن ملا محمد فضولی است.
استدلالات محکم فلسفی و حِکمی کتاب به زبان عربی که زبان علمی حوزه دانش و اندیشه عالمان و فیلسوفان قرون گذشته اسلام بوده نشان می¬دهد که فضولی یک حکیم و عالم بزرگ مسلمان و آشنا با افکار و اندیشه های حکیمان و فیلسوفان قبل و بعد از اسلام است. کتاب که به شیوه کتب آموزشی و استدلالی تدوین شده، از آثار ماندگار و ارزشمند کلامی به شمار می-آید و به گفته یکی از فضولی پژوهان: » احتمال می¬رود این کتاب [در زمان مؤلف و بعد از آن هم] از کتب درسی حوزه های علمیه نجف و کربلا بوده است.« (۱۳)
پانوشت¬ها:۸- دیوان اشعار ترکی فضولی، به اهتمام و تنظیم استاد بهرام اسدی، انتشارات یاز، ارومیه ۱۳۹۰، ص ۴۰-۴۲ . گفتنی است از کلیات دیوان ترکی فضولی علاوه بر وجود نسخه های فراوان خطی در کتابخانه های دنیا، از حدود ۱۷۰ سال پیش در مصر و ایران و ترکیه و باکو چاپهای متعدد با تصحیح و تحشیه محققان دانشمند و ادبیات¬شناس انجام گرفته است
( ن. ک: آقا بزرگ تهرانی، الذریعه إلى‏تصانیف‏ الشیعه، ج‏۹، ص: ۸۳۹) و در سالهای اخیر در ترکیه و آذربایجان و ایران به شکل-های متفاوت چاپ و منتشر و گاه شرح شده است، چاپ مرحوم میر صالح حسینی، چاپ مرحوم حاج مایل علی¬یف ناردارانی (باکو)، شرح غزلهای ترکی فضولی به قلم استاد عسگر شاهی اردبیلی در سه جلد با الفبای لاتین در باکو، شرح غزلهای ترکی فضولی توسط استاد حاج علمدار ماهر در باکو، ۲۰۱۲ و …
۹- ن. ک: چشمه خورشید، پیشین، ص ۱۲۷ ۱۵۰ ۱۰- فضولی، دیوان فارسی، تصحیح پروفسور حسیبه مازی¬اوغلو، آنکارا، ۱۹۶۲ بعدها از روی همان چاپ بارها در تهران (با اغلاط چاپی و غیر چاپی آن) به صورت افست چاپ و منتشر شده است.
چاپ انتشارات یاران (تبریز، ۱۳۸۷) هم در مقدمه و متن دچار اشتباهاتی است و مصحح محترم احتمالاً به دلیل عدم آشنایی کامل با ادبیات فارسی و علایم نگارشی آکادمیک، در تنظیم مصارع و ابیات به اعمال سلیقه غیر علمی و غیر مرسوم در ادبیات فارسی دست زده است.
۱۱- مجموعه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ هـ.ق حدود ۲۵ سال بعد از وفات شاعر کتابت شده، در موزه آسیایی لنینگراد نگهداری می¬شود و توسط ادیب دانشمند آذربایجانی مرحوم حمید آراسلی در سال ۱۹۵۸ در باکو برای اولین بار چاپ و منتشر گردید.
عبد اللطیف بندر¬اوغلو هم در ۱۹۹۳ در بغداد این قصاید عربی را به ضمیمه کتاب »مطلع الاعتقاد« فضولی چاپ و منتشر کرده است.
دیوان عربی فضولی به انضمام تصویر قصاید، در سال ۱۳۹۰ با ترجمه و شرح آقای وحید رضایی حمزه¬کندی از سوی نشر بوتا در ارومیه انتشار یافت. البته در اغلب موارد بودن ترجمه¬ها و تطبیق آن با متن عربی اشعار غیر دقیق است.ناگفته نگذارم که دوست دانشورم مرحوم دکتر داوود رضایی (۱۳۵۱ – ۱۳۸۵) هم مجموعه ابیات عربی و ملمعات پراکنده فضولی را از دیوان فارسی و ترکی و کتاب حدیقه السعداء و مثنوی بنگ و باده شاعر را یک¬جا جمع و به فارسی ترجمه و شرح کرده (ملمعات و ابیات عربی فضولی) که این مجموعه در سال ۱۳۸۵ در تبریز منتشر شده است
۱۲ – استاد دکتر رسول اسماعیل¬زاده دوزال، مقدمه بر حدیقة السعداء، چاپ مجمع جهانی اهل بیت، پیشین، ص ۴۴٫ گفتنی است کتاب مطلع الاعتقاد در سال ۱۹۵۸ توسط مرحوم حمید آراسلی در باکو چاپ شده و در عراق نیز عبد اللطیف بندراوغلو به همراه اشعار عربی فضولی آن را (مطلع الاعتقاد و القصاید العربیه) در سال ۱۹۹۳ منتشر کرد.۱۳- حدیقة السعداء مثل دیوان ترکی فضولی بارها در ایران و ترکیه و آذربایجان چاپ و منتشر شده اما هیچ یک کامل و صد درصد علمی و عاری از اشتباهات نیست تحریف و معاصرسازی لغات و گونه های مختلف کاربرد واژه ها مخصوصا در دیوان ترکی فضولی (چاپ تبریز و تهران و ارومیه توسط ادبا و فضلای مختلف) اشعار این شاعر بزرگ کلاسیک را دچار آفت غیر علمیِ تغییر عامدانه و گاه تحریف عمدی کرده، بنا بر این هیچ کدام از دواوین چاپی فضولی، با متن نوشتاری و رسم الخط اصیل دیوان ترکی شاعر بالجمله تطبیق نمی¬کند و صد در صد مورد اعتماد نیست، با این حال تاکنون در بین تمام چاپهای متعدد و موجود حدیقة السعداء، چاپ مجمع جهانی اهل بیت (ع) با کار مشترک استاد حسن مجیدزاده و دکتر رسول اسماعیل¬زاده دوزال و مقدمه استاد حجت الاسلام سید علی اکبر اجاق نژاد (قم، ۱۳۷۴) در مقایسه با دیگرچاپها، قابل قبول¬تر است. EMAIL.agazadeh1@gmail.com