علی رزم آرای
جنگ بخشی از حافظه تاریخی نسل ما را از آن خود کرده است. پس طبیعی است که جای پای دورانی را که به دفاع مقدس می‏شناسیم، در ادبیات ببینیم. نویسندگان زن نیز به سهم خود در این وادی، آثاری را عرضه کردند. این آثار را می‏توان از دو منظر مورد توجه قرار داد. بخشی که به سال‏های دفاع مقدس می‏پردازد و بخشی که دوران پس از جنگ و بازتاب آن را بر نسل بازمانده در نظر می‏گیرد.
دوران جنگ تحمیلی: دراین دوران بیشتر با نهضت خاطره‏نویسی روبه‏رو هستیم که تلاش می‏کنند تاریخ شفاهی ما را که بخشی از هویت این سرزمین را شکل می‏دهد، به صورت ماندگاری ثبت نمایند. در این میان تعداد اندکی از این آثار، توانسته‏اند قابلیت داستانی بیابند و از روایت‏گویی محض فراتر بروند و درک و شناخت و تصویر ملموسی از آن دوران و مناسبات و روابط جاری در آن در اختیار مخاطب نهند. از آنجا که در این مقاله فقط به آثاری از نویسندگان زن می‏پردازیم که در قالب داستان بلند، رمان و یا مجموعه داستان درباره حضور زنان در دفاع مقدس ارائه شده‏اند، چند نمونه از خاطرات و زندگینامه داستانی هم که قدرت تأثیرگذاری و ماندگاری بیشتری دارند، مورد بررسی قرار می‏گیرد.
زندگینامه داستانی: یکی از نمونه های آن در این زمینه دا نوشته سیده اعظم حسینی براساس خاطرات سیده زهرا حسینی است. در این اثر فضاسازی به واسطه جزئیات و ظرایف، سمت و سویی کاملاً داستانی یافته و اشیاء، بوها، صداها رنگ‏ها و خواب‏ها و هر چیز معمولی که دور و برمان است، کارکردی معنادار را در روایت می‏یابد. به همین دلیل ما را به درون آن موقعیت هولناکی می‏کشد که هرگز آن را تجربه نکرده‏ایم ولی پس از خواندن کتاب، دیگر نمی‏توانیم آن را فراموش کنیم؛ مخصوصا که مدام چیزی در درون‏مان به ما یادآوری می‏کند که تمام این اتفاقات تکان‏دهنده، بخشی از زندگی و جوانی یک زن است. زنی که مرگ را در صدای آژیر خطر یا بمباران هوایی تجربه نکرده است، بلکه با آن چشم در چشم مواجه‏شده و سردی و تلخی آن را تا عمق جان حس کرده و زندگی را از دل مرگ بیرون کشیده است.
یکشنبه آخر نوشته معصومه رامهرمزی نیز روایتی زنانه و موفق از جنگ را به واسطه حضور دختر جوانی که جنگ از او آدم دیگری می‏سازد ارائه می‏دهد. یکی از جنبه‏های خاص کتاب این است که داستان را با پرداختن به گذشته شخصیت در پیش از جنگ آغاز می‏کند و نویسنده به مخاطب اجازه می‏دهد تا به حریم زندگی خصوصی‏اش راه یابد و از دغدغه‏ها آرزوها و رویاهای او باخبر شود. همین موضوع سبب می‏شود که ما خود را با شخصیت دختر نوجوان غریبه ندانیم و به راحتی با سیر تحول و تکامل او در دوران جنگ همراه شویم و مراحل دگردیسی و تغییر یک دختر نوجوان ساده و معمولی به یک قهرمان را باور کنیم. نویسنده تلاش کرده است تا بین خاطره و روایت داستانی‏اش پیوند لازم را ایجاد کند، هرچند در بعضی قسمت‏ها از آنجا که مستند بودن خاطرات برایش اهمیت بیشتری داشته است، با کمرنگ کردن عناصر داستانی، بافت تاریخی و اجتماعی وقایع را برجسته‏تر کرده است.
عروس جنوب نوشته شمسی خسروی نیز از حضور دختر جوانی به عنوان پرستار برای بازگویی ناگفته‏های دوران اشغال خرمشهر بهره می‏برد. نویسنده با انتخاب روایت اول شخص این امکان را فراهم کرده است که ما احساسات پنهانی او را به عنوان زنی که به ناگه زندگی‏اش به چیز هولناکی چون جنگ گره می‏خورد، درک کنیم. البته نویسنده همواره سعی دارد جنبه‏های واقعی و تاریخی داستانش را حفظ کند، از این رو مجال کمتری برای شخصیت‏پردازی می‏یابد و بسیاری از جزئیاتی که می‏تواند فضای آن دوران را برایمان ترسیم کند، از یاد می‏برد.
پوتین‏های مریم نوشته مریم امجدی به واسطه حضور فعال نویسنده در موقعیت‏های مختلف امکان مرور و بررسی بسیاری از رویدادهای مهمی که در خرمشهر از اشغال تا آزادسازی روی داده است، فراهم می‏کند. در واقع وقایعی چون تشکیل گروه خلق عرب، درگیری‏های عقیدتی و سیاسی با گروهک مجاهدین خلق، نفوذ منافقین در سپاه، مظلومیت و مقاومت مردم برای حفظ خرمشهر و… حلقه‏هایی از زنجیره زندگی زنی هستند که برای دفاع از شهری که با خاطرات کودکی‏اش گره خورده است، کلت به کمرش می‏بندد و اسلحه ژسه در دست می‏گیرد.
رمان‏ها ومجموعه داستان‏های جنگی:بلقیس سلیمانی که سال‏ها به عنوان منتقد ادبی فعالیت می‏کرد، در سه‏گانه خود شامل دو رمان بازی آخر بانو، خاله بازی و مجموعه داستان بازی عروس و داماد اشاراتی غیرمستقیم به جنگ تحمیلی دارد هر دو رمان در اوایل دهه مهم ۶۰می‏گذرد و سلیمانی به خوبی از عهده ترسیم فضای پیچیده آن دوران برمی‏آید، او درگیری‏های عقیدتی انقلاب فرهنگی، درگیری در کردستان و جنگ با عراق را در بستری از روابط عاشقانه به نمایش می‏گذارد. در این آثار همواره بافت اجتماعی زیر متن داستان به حساب می‏آید و زندگی با رویدادهای تاریخی دوران معاصر درهم می‏آمیزد. درست است که داستان به بهانه رابطه عاطفی شخصیت‏ها شکل می‏گیرد، اما توجه به طبقه اجتماعی و فرهنگی شخصیت‏ها، دگرگونی نظام ارزش‏های اخلاقی جامعه و دوران گذرا از روستا به شهر است که به این موضوع تکراری، هویت تازه‏ای می‏بخشد و وضعیتی را که شخصیت‏ها در آن گرفتارند، برایمان عمیق و جدی می‏کند. در هر دو رمان، زنان از نسلی هستند که ناخواسته سرنوشت‏شان با انقلاب، جنگ و تبعات حاصل از آن گره خورده است، به طوری که هیچ یک نمی‏توانند در دورانی که آرمانگرایی، تعهد و تکلیف حرف اول را می‏زند، به خواسته‏های عادی خود برسند و ناگزیر وارد بازی می‏شوند که برآمده از شرایط بحرانی جامعه است.
مجموعه داستان بازی عروس و داماد نیز شامل ۶۳ داستانک است که در ترکیبی از طنز و جدیت به موضوع مرگ می‏پردازد. چند قصه از آن درباره شهادت است که ایده‏های تازه و بکری را دارد که به دلیل بی‏توجهی نویسنده به ساختار مینی‏مالیستی، از دست رفته است. در سرود اروند، نوشته منیژه آرمین ما با مهاجرت اجباری زنان و خانواده‏هایشان در دوران جنگ روبه‏رو هستیم. هر چند مهاجرت در ظاهر برای رسیدن به یک مکان امن و آرام است، اما در واقع سفری پالایش‏دهنده برای رسیدن به خودآگاهی است. دور شدن از محیط جنگ این مجال را فراهم می‏آورد که ما با تبعات و مصائب تلخ آوارگی‏ها ویرانی‏ها و از هم پاشیدن خانواده‏ها رویارویی صادقانه‏تری داشته باشیم.در چنین شرایطی است که زنان مهاجر در مواجهه با تناقض‏ها و تضادهای زندگی در محیط جدید، به شناخت تازه‏ای از خود می‏رسند. سلیمه مادر رنج‏کشیده‏ای که داغ همسر و زخم جنگ را بر تن دارد، به عنوان نقطه وصل و پیونددهنده تلاش می‏کند تا از فروپاشی حریم خانواده‏اش جلوگیری کند. در مقابل ربابه، همسر شهیدی که جنگ امکان زندگی مشترک را از او سلب کرده است، در برابر موقعیت‏های پیش‏آمده، نمی‏تواند به درستی عمل کند و دچار خطا می‏شود.