سوز بیرلشمه لری

کوچوره ن:اکبرسعادت
آذربایجان بولاغ لارین چای اولسون
گوگلریندن اولدوز اولسون آی اولسون
سویوق قیشین چیچکلنسین یای اولسون
آنا دیلیمیز:بو گون آذربایجان تاریخی‎نین اویره‎نیلمه‎سینده ان زنگین منبع خالق دانیشیق دیلی‎دیر. بو منبع اوزه‎رینده قول- بوداق آتـیب شاخه‎له‎نن, گئتدیکجه جیلالانـیب موعین چرچیوه داخیلینده قرامئر اوصوللاری ایله محدودلاشدیریلان ادبی دیل بعضن بیزی قدیم خالق دانـیشیق دیلیندن موعین معنادا اوزاقلاشدیریر. نتیجه‎ده دیلیمیزین اینجه‎لیکلرینی, خالقیمیزین میللی منطیقی تفکورونو, بوتوولوکده مدنییتی‎نی و معنوییتی‎نی عکس ائتدیرن ایفاده و دئییملر ادبی دیلدن اوزاق, خالق ایچریسینده قورونوب ساخلانیر, نسیللر دییشدیکجه بعضن اونودولوب تاریخ صحنه‎سیندن چیخیر. محض بونا گوره ده دیلیمیزین اویرنیلمه‎ین, قارانلیق قالمیش قاتلارینـین آچیلماسیندا بویوک رول اوینایان خالق دانـیشیق دیلی اوزه‎رینده آراشدیرمالارا جیددی ائحتییاج دویولور.
بوتون دیللرده اولدوغو کیمى? آذربایجان تورکجه سینده ده بویوک اولچوده? جور به جورثابت سوز بیرلشمه لرى وار۰ قورولوش و آنلام جهتدن دیلین زنگین فرازئولوژو? یا ثابت سوز بیرلشمه لرى آدى قازانان دئییملر? ان آزى ایکى سوزون بیر¬بیرینه سویکه نیب قونوشمادا یا یازیدا سوزون آنلاتما گوجونو آرتیران ثابت سوز بیرلشمه لرى? دیلده آزاد سوز بیرلشمه لرىنین عکسینه اولاراق? دیلین سوز خزینه سینه گیریر و لغتده ده اوزونه یئر آچیر۰
اوز آنلام¬لاریندان فرقلی معنی داشییان، “دئییم” اصلینده مجازی بیر ایفاده‌‌دیر. بیلدیگینیز کیمی دئییم لرده استعاره، کنایه، مجاز، تشبیه و ایهام کیمی سوز صنعت لری نین یانیندا تاریخی حادیثه‌یه عایید بیر ریوایتین، بیر ناغیلین، یا خود دا بیر لطیفه‌نین بعضی عنصرلری قورونوب ساخلانیلیر.
بیزده اونجه اوزون ایللر بویو دئییم سوزو یئرینه اصطلاح? تعبیر? کنایه کیمى عنوانلار ایشله دیلیردى۰ دئییملرین ان قاباریق خصوصییتى اونون ایکى یا نئچه آردیجیل سوزون یارانماسیندان علاوه ? بو دئییمده ایشله دیلن سوزلردن بعضا بیرى و بعضا حتى نئچه سى بوتونلوکده آنلام قایماسینا اوغرار و سوزلرین اصل (نومیناتیف) معناسیندان یاخین یا اوزاق مجازى و تشبیهى بیر آنلام قازانیر: مثلا
آغزى ایشده اولماق = دائما یئمکله و گئوشه مکده اولماق۰آغزیندان ال چکمک = آغزینا گلنى سویله مک۰گوز وئریب ? ایشیق وئرمه مک = آمان وئرمه دن بیرینى سیخیشدیرماق۰ایگنه سالماغا یئر اولماماق = چوخ شولوقلوق و قالابالیق اولماق.دونیانى ایکى اللى توتماق = پول و گلیر فکرینده اولماق? خوش کئچینمک
دئییملرین چوخ حصه سى بیزده ان اسکى دوورلردن هله بو گونه قدرده آتا سوزلرى ایله بیرگه سیرالانیر۰ حال بوکى دئییم و آتالار سوزو ییغجاملیق باخیمیندان بیر¬بیرلرینه یاخین اولسالاردا? آنلام جهتدن دئییملر آتالار سوزوندن آیریلیرلار۰ دئییملر عمومیتله بیر افاده آیدینلیغى و سوزون معنا جالارلیغینى آرتیراسى سوز بیچیمى اولدوغو حالدا? آتالار سوزو بیر حکمى و بیر تجربه دن یارانان اینانجى بیلدیرن سوز بیرلیگیدیر۰ آتالار سوزو اوزون اوزادى سیناقلاردان و ادراکلا هاماش اولان باخیشین و دوشونجه نین حاصلى اولان? بیر حکم یا بیر باخیشى و سیناغى آیدینلاشدیریب? عمومی لشدیرن? بیرچوخ اولایلاردان عبرت آلماغى? بیر سیرا اخلاقى¬معیشتى اویرتمگى? بیر چوخ رسم¬رسوم و اینانیشلارى اولچوب¬بیچر? حال بو کى دئییم دیلده اولمایان کلیمه لرین یئرینى قاپساییر و دیله جانلیلیق وئریر۰
چوخ قدیم زمانلاردا خالق یارادیجیلیغی نمونه ‏لری، جمعین ایشتیراکی ایله ایش و امک جریانیندا یارانمیش، ایفا ائدیلیب، یاییلمیشدیر. سونرالار جامعه‏ ده موعیَن ایستعدادلی صنعتکارلار اورتایا چیخیر. دینله -ییجی مجلیسلرینین کاراکتریندن، طلبیندن آسیلی اولاراق ایفاچی اثرلرین مضمونو، حجمینی بئله دییشدیرمه ‏لی اولور. جمعین خوشونا گلمه‏ ین اثر بیر ده جمعین قارشیسیندا اوخونمور. جمعین طرفیندن بیه‏ نیلن اثر، خالق طرفیندن دائم تکمیل‏لشیر، جیلالانیر، هم فورما، هم مضمون، هم ده ایدئا جهتدن یوکسک صنعت نومونه ‏سینه چئوریلیر. دئمه ‏لی جماعتین بیرگه زحمتی خالق یارادیجیلیغی نومونه‏ لرینی جیلالاییر، حقیقی صنعت اثری کیمی اونو داها دا کامیل‏لشدیریر. بونونلا برابر بیز یارادیجیلیقدا فردین رولونو هئچ واقت اینکار ائده بیلمه ‏ریک آیری – آیری صنعتکالار سونرالار عوموم خالقین مالی اولان اثرلرین یارادیلماسیندا موهوم رول اویناییرلار. شوبهه‏ سیز بو یا باشقا بایاتی، آتالار سوزو و مثللر اوَلجه بیر شخص، یا خود بیر صنعتکار طرفیندن سویله‏ نیر. بیزیم بیر چوخ داستانلاریمیز عوموم عاشیقلار جمعی‏نین یارادیجیلیق محصولو اولدوغو کیمی، بیر چوخ داستانلاریمیزدا واردیرکی اونلار اوَلجه بیر عاشیق طرفیندن دوزولوب، قوشولموشدور.
آتالار سوزونده حکم جمله ایچینده بوتوول?شیر: عجله شیطان ایشیدیر۰ مین اولچ? بیر بیچ۰ چوخ گزن چوخ بیلر۰ آچیق آغیز آج قالماز۰ آز سویله? چوخ دینله? دالیدان آتیلان داش توپوغا دگر۰۰۰
دئییملر هر دیلین قات¬قات بویالى¬جیزگیلى سپمه لرى? ایشلمه لرى و سوسلمه لریندن بیریدیر۰ گونده لیک قونوشمالاردا انسانلار دئییملرین جانلى? برکتلى هاواسیله قونوشاندا هم اوزلرینى درین دینله ییر و هم ده دویغو و دوشونجه لرینى داها ییغجام و داها آنلاییشلى سویله ییرلر۰الده¬باشدا دولاندیرماق? سوورولمامیش آلچى دورماق? دیلدن¬دیله دوشمک? خوش گونو قاپیلاردا کئچمک۰۰۰
آتالار سوزو و مثللر، دئییملر، تاپماجالار، ماهنی‏لار، نغمه ‏لر، ناغیل‏لار، اوشاق ادبیاتی، لایلالار، نازلامالار، بایاتیلار، قارغیشلار، آلقیشلار، آندلار، دوعالار، لطیفه ‏لر، سایاچی سوزلری، عاشیق ادباتی، دستانلار، نوحه ‏لر و روضه‏ لر و فورم باخیمیندان اونو اوچ دسته‏ یه بولمک اولار:
‏۱ . منظوم اثرلر ۲? منثور اثرلر ۳? نثر و نظمین ترکیبیندن عمله گلن اثرلر
اورنک اوچون بایاتیلار، لایلالار، ماهنی‏لار، آغیلار، عاشیق شعری و سایاچی سوزلری منظوم‏دور و تاپماجا، آتالار سوزو، قارغیش و آلقیش، لطیفه و ناغیللار منثور‏دور.
خالق ادبیاتی‏نین منثور بولومونون بویوک بیر حیصه‏ سی ایسه قالیب سوزلر سیراسینا داخیلدیر. مثلا آتا سوزو، مثل، دئییم، قارغیش، آلقیش، آند و … بو کیمی قیسا ایفاده ‏لر موعیَن قالیبدا و عوموما ثابیت شکیلده ایشله‏ نیلیر، حال بو‏کی ناغیللار، لطیفه‏ لر، عاشیق دستانلاری‏نین نثر حیصه‏ لری و روضه ‏لر اونو سویله‏ ین و دینله ‏ییجی‏سینه گوره هی دونه آز، چوخ دییشیلیر و ثابیت قالیبی یوخدور.
عاشیق یارادیجیلیغی‏نین ان موهوم قولو اولان دستانلار دا یاری نثر و یاری نظمدن تشکیل اولموش فولکلوریک اثرلر ساییلیر.
آراشدیرمالاردان گوروندویو کیمی, بو گون بویوک ائحتییاج دویویلان لهجه‎شوناسلیق آراشدیرمالار یالنـیز دیلچیلیک علمی اوچون دئـییل,هم ده تاریخی قوومی باخیمدان چوخ بویوک اهمییـته مالیک‎دیر. محض بو باخیمدان معیشتیمیز و مدنییـتیمیزله باغلی بو دیل واحیدلرینین آیری- آیری بولگه‎لر اوزره موقاییسه‎لی شکیلده اویرنیلمه‎سی هم ده خالقیمیزین تاریخی حاققیندا دا بیر چوخ ماراقلی فاکتلاری اورتایا چیخارمیش اولور. دئدیکلریمی ب. واهابزاده م. عادیل‎اووون »قانادلی ‎سوزلر« کیتابیندا یازدیغی »اون سوز«دکی بیر فیکیرله تاماملاماق ایسته‎یـیرم:»سوز فیکرین ایفاده واسیطه‎سی اولدغو اوچون اونون دا فیکیر کیمی معنا درین‎لییی, مضمون رنگارنگ‎لییی حودودسوزدور. سوز موختلیف طرفلردن موختلیف رنگ‎ده گورونه‎ بیلر. هر ایفاده تاریخین بیر صحیفه‎سی‎دیر. بیر بویوک کیتابین, یاخود باستانشوناسی قازینـتـینـین وئره بیلمه‎دییی, آختاردیغی تاریخی حقیقتی بیر کلمه سوز, بیر ایفاده اوز باغریندا قورویوب ساخلایـیر…«