سلجوقلار ایران و اسلامین پارلاق دؤوره سی

م. کریمی
دوردونجو بولوم
آنادیلیمیز: عالیم لر مختلف بیلیم لر ساحه سینده یارانیرلار. شاعیرلر، طبیب لر، منجم لر پیشه ورلر و صنعتکارلار اؤز ایشلرینده ایشله ییب گله جک اوچون پروگراملارینی ایره لی آپاریرلار.
کتابخانالار دوزه لینیر. کتاب یازما، صحافلیق استنساخ گوجله نیر. خطاطلیق صنعتی گونو گوندن رونق تاپیر. رساملیق اؤنم قازانیر و سارایدا شاعیرلر و عالیم لرله برابر رساملار دا یاشاییب یارادیرلار. سلجوق دؤرونده رساملیق صنعتی داها آرتیق گوجلنمه ده دیر. اسلامدا رساملیق بیر سیرا محدودیت لر یارادیبسا دا، سلجوق دؤورونده اسلام دینینده بیر سیرا یوللار تاپیلیر. معمارلیق صنعتی ائله رونق تاپیر کی بوگون ده سلجوقلاردان قالان اثرلر هله ده اؤز اهمیتینی ساخلامادادیر.
سیاست ساحه سینده، توپلوم تانیما ساحه سینده گؤزه ل ایده لر اورتایا قویولور. بو عرصه ده عالیم لر چیخیش ائدیر. نظریه لر اورتایا گلیر. علمی مرکزلرین گئنیشلیگی تاریخ بویو هئچ زامان بئله اولمامیشدیر. رسدخانالار دوزه لینیر نظامیه لر سالینیر، کتابخانالار قورولور، بیلیم یوردلاری گئنیشله نیر. سارایدا شعر، ادب، صنعت و موسیقی ساحه سینده بؤیوک بیر چالیشمالارلا اوز اوزه گلیریک.
گؤزل اثرلر، شعر دیوانلاری، حکمت، تصوف نجوم عرصه سینده کتابلار یازیلیر. یوزلرجه شاعیر، عالیم و صنعتکار توپلانیر. فارس ادبیاتی اسلام دونیاسی نین بیرینجی دورومونو الده ائدیر. شاعیرلرین ساییسی سارایدا و سارایدان ائشیکده غزنوی زمانیندان داها آرتیق اولور.
یوللار چکیلیر، تجارت و رابطه لر قورولور. اؤلکه نین اداره سینده بؤیوک باشاریلار اؤزونو گؤسته ریر. وزیرلر تدبیرلی انسانلار اوزه چیخیر. اؤلکه نین دوزگون اداره سی اوغروندا کتابلار یازیلیر و مختلف صنف لر اؤز نظرلرینی بو باره ده یازیرلار.
شاهلار عاغیللی و خالق طرفیندن قارشیلانیرلار. افسانه لر او قدر چوخ یارانیر و سلطانلار افسانه لره گیریرلر. امیر ارسلان علاءالدین تکش، ملک شاه بو افسانه لرین قهرمانلاری کیمی خالق آراسیندا یاشاییرلار.
دین یولوندا تساهل و تسامح داها آرتیقلانیر. تعصب آزالیر. مختلف طریقت لر یارانیر، هر بیری اوچون مچیدلر، خانقالار و تکیه لر دوزه لینیر و مذهب لرین طرفدارلاری اؤز فیکیرلرینی یایماق اوچون آزادلیقلا فعالیت گؤسته ریرلر. تصوف حکمت، عرفان و بئله بئله بیلیم لر هئچ بیر زماندا بئله یایغین اولمامیشدیر.
ملوک الطوایف سیستیمینده اولان اداری فسادلاری آرادان قالدیریلیب و عدالت قورولموشدو. هر بیر بالاجا حکومت تکجه نئچه ایل و یا اون ایل قالیب یئرینی باشقا بیر حکومته وئریردی. اونلارین حکومت دایره لرینی محدود اولاراق اؤلکه دن ائشیگه چیخماق باشقا بیر حکومت آداملاریلا طرف اولماق مجبوریتینده اولوردو. سیاحلار، زایرلر و یازارلار دولانا بیلمیردیلر. اؤلکه نین کیچیک اولدوغو فیکیرلری ده کیچیلدیردی. فعالیت میدانی باغلی اولوردو. ائشیکله ایلگی لر قیریلیردی. سلجوقلار دؤورونده بو آلان گئنیشله نیر.
اؤلکه نین بیر محکم امپراتور کیمی بؤیومه سی خالقدا بیر غرور حیسی یارادیردی. داها حکومت لر ملوک الطوایفی دئییل، بالاجا حکومت لر کیچیک اؤلکه نی یوخ، بلکه اؤلکه نین گئنیشلیگی تجارت اوچون، سسزفر اوچون بؤیوک میدان یاردیر. امنیت چوخالیر، آلیش – وئریش میدان آچیر. باشقا اؤلکه لرله گلیب – گئتمک رونق تاپیر. بو گلیب – گئتمه لر تجارتین بازطارینی قیزدیریر، عالیم لر آراسیندا سؤیله شینی آرتیریر و علم اوچون گلیشمه میدانی گئنیشله نیر.
سیاحلار، زایرلر راحاتلیقلا گئدیب گلیرلر. چین دن توتوب مصره قدر گئدیب گلن لر اولور. حکومتین گوجو گونو گوندن آرتیب، قوشون محکمله نیر و امنیت آرتیر. حکومتین اوزون سوره حکومت اوسته قالماسی امنیت و آرامش اوچون یاخشی بیر دوروم یاردیر.
علمی اثرلر یازیلیر. بو زماندا مختلف بیلیم لر ساحه سینده – طب، نجوم، طبیعیات، شرعیات و باشقا بیلیم لر حقینده کتابلار یازیلیر و علم لر گلیشیر.
فدرالیسم حاکیم دیر. دموکراسی نین بیر قولو ساییلان بالاجا حکومت لر بالاجا یوردلاردا – آنجاق مرکزی حکومتی نظارتی آلتیندا یارانیر و بئله لیک له یئرلی حکومتلر خالق ایله دوزگون ایلگی قورا بیلیر. حکومت ایشینده چوخلو آداملار اشتراک ائده بیلیر.
هئچ زمان بو قدر عدالت و یاخشی شاهلار اولمامیشدیر. قاضی لار حکومتدن آیریلاراق دین یولوندا قضاوت ائدیرلر و حکومت قضاوتلرده داخیل اولمور. دیوانلار دوزگون قورولور. آلیش – وئریش دوزگون یولا گئدیر. خالقین مالی سویه سی دوزه لیر.
مورخ لر و شاعیرلر شاهلار و سلطانلاردان راضی دیرلار. بو زماندا یازیلان کتابلاردا – ایستر شعر دیوانلاری، ایستر تاریخ موضوعلو کتابلاردا بوتون عالیم لر سلجوق شاهلاریندان راضی دیرلار. ملکشاه زمانیندا یوزلرجه کتاب یازیلیر و هامیسیندا مدح اولونور. سلطان آلپ ارسلان بیر قهرمان کیمی افسانه لرده گؤرونور؛ سلطان سنجر یوزلرجه داستانلارین قهرمانی اولور. سلطان اتسیزه نئچه – نئچه بؤیوک اثرلر تقدیم اولور. و. . . بونلارین هامیسی سلجوقلارین محبوبیتی نی گؤسته ریر.
ایکی یوز ایله یاخین حکومت سوره سینده اونلارین قارشیندا دوران بیر شاعیر مورخ و یازار و حتا عالیم ایله اوز اوزه گلمیریک. سلجوقلار ایستر آذربایجاندا، ایسترسه اصفهاندا و یا کرماندا خالق طرفیندن سئویلیر. بوگون اونلارین سلطانلارین مقبره سی هله ساخلانیلیر.
تورک ادبیاتی بو زامان داها گلیشمه ده دیر. هم یازیلی ادبیات و هم شفاهی ادبیات خالق آراسیندا اؤزونه یئر تاپیر.
گنجه لی نظامی تورکجه دیوان یارادیر، حسن اوغلو آنادیلینده آخیجی و عرفالا دولو غزللر یازیر، خواجه علی بؤیوک مثنوی لر یازیر داستانلار، رومانسلار او جمله دن ورقا و گلشا سهیل و نوبهار، احمد حرامی، و اونلارجا افسانه لر کیمی سئوگی و حماسی اثرلر یازیلیر. معنویت ساحه سینده، دین و حکمت باره سینده دوشونجه لر میدان آچیر. آشیقلار یاراتماغا اورتایا گلیر درویشلر ده مذهبی داستانلار سؤیله مک ده آزادلیق تاپیر.
تورک دیلی و ادبیاتی جانلانیر. یوزلرجه کتاب و دیوان یازیلیر. مثنوی لر، غزللر دیوانی داستانلار یازییا آلینیر. عربجه دن و فارسیجادان کتابلار – اثرلر ترجمه اولونور. لیلی و مجنون، ورقا و گلشا، یوسف و زلیخا و باشقا داستانلار بیر – ایکی دانا یوخ، اون – ایگیرمی کتاب یازیلیر؛ بلکه ده ترجمه اولونور.
فارس ادبیاتیندا بیر کتاب چیخیرسا، اونون نئچه – نئچه ترجمه سی میدان آچیر. تاریخه باخدیقدا آ?دلارینی چکدیگیمیز اثرلرین ساییسی تورکجه میزده آز دئییل، بلکه چوخلوغو قازانیر.
هر بیر حیکایه نی نظرده آلدیقدا اونون تورکجه سینین ساییسی فارسیجادان آز اولمامیشدیر. هر بیر شاعیردن نئچه – نئچه مثنوینی گؤره بیلیریک. سلجوق دؤوره سی تورک ادبیاتی اوچون داها پارلاق و داها گؤزَل بیر دؤوره ساییلیر.
سلجوق دؤرونون تورک ادبیاتی:
بیلیریک سلجوق دؤورونده هر اوچ دیلده – عربجه، فارسیجا و تورکجه چوخلو کتابلار یازیلیر. عرب دیلی دین دیلی اولاراق مقدس ساییلیردی و مسلمانلارین بیرلیگینی ساخلاییردی. عرب ادبیاتی دا چوخ گئنیش صورتده بوتون مسلمکان اؤلکه لریندن تامام بیلگین لر طرفیندن یارارلانیرلار. بوتون عالیم لر، شاعیرلر هر نه دیللری اولورسات عرب دیلینه حؤرمتله یاناشیرلار.
فارس دیلی نین آذربایجاندا یاییلماسی و تازه عروسی
فارس ادبیاتیندا آذربایجان شیوه سی
?جی یوزایلده غزنویلر، سلجوقلار شاهلیق سوردویو زمان، فارس دیلی و ادبیاتی بو یوزایلده دیرچه ¬لیر، جانلانیر، چیچکله ¬نیر. آنجاق تورک دیلی¬نین چیچکلنمه ¬سینه ده دقت ائتمه¬دن قاچا بیلمه ¬ریک. غزنویلرله سلجوقلارین ایراندا حکومت سوردوکلری چاغدا، اونلارین یاخین قوهوم – قارداشلاری اولان قاراخانلیلار اورتا آسیادا امپراتورلوق قورموشدولار.
بونلار غزنویلر و سلجوقلار کیمی یاد دیللری یوخ، بلکه اؤز آنادیللرینی گوجلندیرمه ¬یه چالیشیرلار. بو زمان عالیملر، بیلگین لر اؤز آنادیللرینده یازماغا تشویق اولورلار. عرب ادبیاتی دینی و علمی دیل اولاراق، تورک دیلینه ده رغبت گونو گوندن آرتیر؛ حتا عربلر ده تورک دیلینه ماراق گؤسته¬ ریرلر. تورک دیلینده یوزلرجه کتابلار یازیلیر، او جمله¬ دن قوتادغو بیلیک، دیوان لغات¬ التورک، عتبه¬ الحقایق و باشقالاری یازیلیب دنیا سویه ¬سینده یاییلیر. بو کتابلار چوخ حجملی درین معلوماتلی و علمی کتابلاری کیمی قارشیلانیرلار.
تکجه تورکلر آراسیندا یوخ، بلکه عربلر و فارسلار دا رغبتله اونلاری قارشیلاییب اؤز دیللرینه چئویرمه یه چالیشیرلار. بیلیم آلانی گونو – گوندن گئنیشله ¬نیر، بیلگین¬لر حؤرمت قازانیب علاقه ایله آختاریب، آراشدیریرلار و بیلیم دونیاسی گئنیشله ¬نیر و بیلیک¬لر گلیشیرلر. مختلف علم¬لر طب، نجوم، تین، سیاست، اقتصاد و . . . رونق تاپیر.
بیلیم یوردلاری آچیلیر. داها امپراتورلوق قیلینجا باغلی دئییل، بلکه اونون دروازاسی بیلیم و بیلیکله آچیلمالی¬دیر.
تورک امپراتورلاری اسلام دونیاسینی اله کئچیریر، اورتا آسیادان روم اؤلکه¬ سینه قده ¬ر تورکلر حکومت سورورلر. مصرده تورک امیرلری اؤز لیاقت¬لری اساسیندا حکومت سورورلر.
طولونیلر، اخشیدلر امارت¬لرینی یارادیرلار؛ سلجوق سلطانلاری، عباسی خلیفه ¬لرینی اللرینده اوینادیرلار. بو آرادا، قاراخانلیلار بیلیک یوللارینی آچیقلاییب، مختلف علمی آلانلاری آراشدیریب گئنیشلندیریرلر. قوتادغو بیلیک، دیوان لغات¬التورک اونلارین سارایلاریندا یازیلیر و بوتون اسلام اؤلکه ¬لرینه یاییلیر.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com