سئوگیلی آذربایجان تاریخی
م. کریمی
ایکینجی بولوم
آنادیلیمیز :میلاددان اوچ مین ایل اؤنجه ماد توپراقلارینا گوتتی دئییلیرمیش، سومر و هورری قایناقلاردا یازیلان کیمی، بورالاردا هورری¬لر و لوللوبیلر و گوتتی¬لر یاشاییرمیش و سونرالار مادلارا قالیر. گوتتی دولتی حقیندi الده چوخلو معلومات یوخدور، آنجاق بونو بیلیریک کی گوتتی¬لر بوگونکو آذربایجان تورپراقلاریندا یاشاییرمیشلار. بو توپراقلار عینی حالدا بیر زامانلار دا لوللوبیلرین یوردو اولموشدور. بو یوردو دیاله چاییندان باشلاییب اورمو دریاچه¬سینه قدر اوزانیردی. لوللوبیلر دریاچه¬نین باتیسیندا و گوتتی¬لر دوغوسوندا اولوردولار.
بیلدیگیمیز کیمی، سومرلر اککدلر الیله آرادان قالدیریلدیلار. تاریخچیلر گوتتیلرین اککدلره غلبه¬سیندن یازمیشلار. بو تاریخچیلر عینی حالدا گوتتیلرین غلبه¬سیندن اؤز تعجوبلرینی باسدیرمیرلر. چونکی بونا اینانیرلار اککدلر قاباقجیل بیر مدنیته مالیک اولاراق، هانسی نه¬دن گوتتیلرین غلبه¬سینه سبب اولموشدور؟ اونلارا گؤره گوتتیلر اکینچی¬لیگی تازا باشلامیش و قاباقجیل بیر مدنیته ده مالیک دئییل¬ایدیلر. آنجاق بونون نه¬دنلرینی تاپمادا بونا اینانیرلار کی گوتتیلرین سیلاحلاری چوخ اولغون(کامل) اولمایاراق، آرالاریندا یاخینلیق واریدی و اونلارین آرالاریندا اولان بیلیک و یاخینلیق بو غلبه¬نین نه¬دنی ساییلیر.
بوندان علاوه، چوخ احتمال وار گوتتیلر اککدلرله ده علاقه بسله¬میش و اونلارین نظرینی جلب ائتمیشلردیر. آنجاق بونو دا بیلیریک اککدلر حکومتلری¬نین سونوندا استبدادی آرتیرمیش و خالق کوتله¬لری¬نین حمایه¬سینی الدن وئرمیشلریدی. اککدلرین حکومتلری باشدان باشا ساواش و دؤیوشلرله دولو ایمیش. چوخ احتمال کی گوتتیلر بو زامان بو خالق ناراضیلیغیندان استفاده ائده¬رک اککدلیلرین ده اوره¬کلرینی آلمیشلار. گوتتیلرین حرکتی اککدلره قارشی خالق کوتله¬لری-نین نظرینی اؤزونه چکمیش و قاباقجیل بیر حرکت کیمی قارشیلانمیشدیر. آمما تاریخچیلر گوتتی¬لر زامانیندا بیر سیرا شهرلرین او جومله¬دن آکشاک، خورساگ لاما، در، آداب، اوروک و لاراک شهرلرین ویران اولدوغونو دا خاطیرلاییرلار. گوتتیلرین ظولمه قارشی حرکتلری سبب اولور خالق کوتله¬لری گوتتیلردن حمایت ائدیرلر و گوتتیلر حکومتی الده ائدیرلر.
گوتتیلر سومرلر زامانیندا دا حکومت ایشلرینده داخیل اولموش و حکومت ایشلرینی اؤیرنمیشدیلر.
گوتیوم آدی ساراگوندان سونرا دیللر ازبری اولور و تاریخچیلر اونلاردان آد آپارماغا باشلاییرلار. بونلارا آرخالاناراق میلاددان ۲۳ یوزایل اؤنجه¬دیر کی گوتتی خاقانلاری ایش اوستونه گلیرلر. تاریخه آرخالاناراق اککد پادشاهی نارامسین گوتتیلرله دؤیوشور و اونلارین الیله ده آرادان گئدیر. یاکوبسون Jakobson دانمارک سومرتانییانی گوتتی خاقانی اولان انریداوازیر Enridavazir، نارامسینه غلبه چالیب ایکی چای آراسینا حاکیم اولور و نیپور شهرینی الده ائدیر. بورادا اککدلردن قالان کتیبه¬ده بو تاریخی حادیثه¬یه اشاره اولونوب و گوتتیلرین غلبه¬سیندن دانیشیلیبدیر.
بئله نظره گلیر گوتتی¬لر اککده حمله گتیریب، بؤیوک بیر بیرلیک یارادا بیلمیشلر. بو ساواشلاردا، گوتتی¬لر لوللوبیلرله بیرله¬شیبلر. بونونلا بئله، نارامسینین اوغلو – شارکالی شاریSharkalisharri دورومو اؤزونه ساری ده¬ییشدیریب و ایکی چای آراسینی اله کئچیرمیشدیر. هابئله گوتتیلرین اؤنده¬ری سارلاقاب Sarlagab ی اسیر توتموشدور. یوز ایل تامام اککد یوردلارینا حکومت سورموشدور.
گوتتیلرین سون ایللرینده یئنی بیر سولاله¬نین میدانا گلمه¬سیله گوتتیلر زور آلتیندا قالیرلار. بالا – بالا گوتتیلر ییغیشیب تکجه آذربایجان اراضیسینده یئرلرشیرلر. بورادا لوللوبیلرله ده توققوشمالاری احتمال وئریلیر. میلاددان ۲۲۳۰ ایل اؤنجه سارگون سولاله¬سی گوتتیلر الیله آرادان گؤتورولور. ۲۲۳۰ دان۰ ۲۱۲ ایللری آراسیندا سومر و اککدلر ده گوتتیلر حاکمیتینی قبول ائدیرلر. آنجاق گوتت¬ لر ده یئنه سومرلرین الیله آرادان گئتمه¬لری دئییلیر. بو ایشی ال ووران اتوکه گال Utukegal آدلی بیر سومر بهادیری¬دیر. اوتوکه گال اوروکلو اولاراق ۲۱۲۰دن ۲۱۱۲ ایللری آراسیندا حکومت ائتمیشدیر.
گوتتی¬لرین دیلی گوتتی¬لرین دیللری حاققیندا آز معلومان اولورسا دا، بوتون آراشدیریجیلار اونلارین دیللری¬نین التصاقی اولدوغوندا همرای¬دیرلر. گوتتیلر دیلیندن متن¬لر ده آزدیر؛ تکجه ۲۰ خاقانین آدی الیمیزده بیر وثیقه دیر. بو گؤسته¬ریر گوتتی¬لرین دیلی هورریلره داها یاخیندیر؛ اؤزه¬للیکله سسلر قورولوشو داها بیرلشمه¬ده¬دیر. آنجاق گوتتیلرین دیلی عیلامی، سومر و لوللوبیلره یاخین اولورسا دا، مستقل بیر ماهیت داشییر. هامی – فرانسیز عالیمی “انسان سیماسی” کتابیندا بئله یازیر: ” بوگون آذربایجانلیلار آراسیندا شوشا رایونلاریندا یاشایان آداملار، لوللوبیلر و گوتتیلردن قالان مجسمه¬لره بنزه ییرلر”.
گوتتی¬لر ایکی چای آراسیندا ۱۲۵ ایل حکومت سورموشلر. اونلار اککد حکومتینی آرادان قالدیریب، آنجاق اؤزلری ده ظولمه قوشولاراق خالق طرفینده آذربایجان داغلارینا سورولموشلر. یئنه ده تاریخچیلر یازیرلار گوتتیلر آرادان گئتسه¬لر ده آدلاری قالیر. بوگون ده اونلاری گوتیوم آدلاییرلار. اونلارین باشکندی آراپا (بوگونکو کرکوک) ایدی. بیر کتیبه ده بئله یازیلیر: “من گوتتی پادشاهی شرلکی اسیر توتدوم”. آنجاق همین اککد شاهی دا گوتتیلره شیکار اولدو. گوتتیلرین ایکی چای آراسینا هجوم گتیرمه¬لری¬نین نه¬دنی بلکی ده قوزئی و دوغودان اولان فشارلاردان اولموشدور. آنجاق بوتون تاریخ یازانلار گوتتیلرین ۱۲۵ ایل حکومت سورمه¬لرینی تائید ائتمیشلر و اونلارین خاقانلاری و نئچه ایل حکومت ائتدیکلریندن یازمیشلار و هر بیری بیر لیست ده وئرمیشلر. آمما بو لیستلر آراسیندا فرقلر واردیر . ایللرینی سایدیقدا یئنه ده اختلافلار گؤرونور. آمما بو ایللرین جمعی ۱۲۴ – ۱۲۵ دن آرتیق دئییلدیر.
دئدیگیمیز کیمی گوتتی¬لرین باشکندی آرپا و یا سوبارتو اولموش و قادینلاری¬نین گؤزه¬ل اولدوغو معروفوموش. قدیم بابیلده گوتتی قادینلارینی مامورتی آدلایاراق، بو آدین معناسینی توکو پارلاق بیلیرمیشلر. گوتتی خاقانلاری¬نین بیری¬نین آدی لامیراب اولموش، اونون آدی بیر اککد کتیبه¬سینده گله¬رک، تانریدان ایستکلرینی دیله گتیرمیشدیر. گوتتی¬¬لر بابیل حاکیملرینی اؤز یئرلریندن ساخلامیش و عزل ائتمه¬میشلر. بو حاکیملردن بیری گوتتی خاقانی سیوم زامانیندا ۳۵ ایل حکومت سورموشدور. پاریسده لوور موزه¬سینده بابیل شاهلاریندان بیر کتیبه ساخلانیلیر کی گوتتی خاقانی انری داپی زیر آدی اولاراق، بؤیوک بیر امپراتورلوق یاراتمیشدیر. کرکوک لوحه¬لری آدلانان سندلرده گوتتی¬لرین خاقانلاریندان معلومات وئریلیر. بوتون اککدلر و باشقا بابیل شاهلاریندان قالان لوحه¬لر گوتتی¬لرین آرادان گؤتورولمه¬سی ده یازیلمیشدیر. اونلار سونرا آذربایجانا دؤنموش و بورالاردا حکومتلرینی داوام ائتمیشلر، آنجاق داها گوجلو حکومتلر اولمامیشلار. بوندان سونرالار امپرواتورلوق یئرینه ملوک¬الطوائفی حکومت قورولموشدور. گوتتی¬لرین سون خاقانی – تیریگان – تکجه ۴۰ گون حکومت سورموشدور. سونرا سومر شاهلاری یئنه ایش اوسته گلیب و گوتتیلر داغلارا سیغینمیشلار.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۷ اسفند ۱۳۹۶ ساعت ۸:۱۱ ق.ظ
