درآمدی بر هنر کاشی معرق
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: با گسترش دین اسلام و پخش آن در سرزمین‌های شرقی شیوه معماری در این ساحات خصوصأ در بخش تزئیناتی تغییر نمود. دانشمندان و متفکران اسلامی اگر چه در رابطه با آثار هنری که حاوی نماد انسانی و حیوانی بوده و از آداب و رسوم اسلامی خارج بود به تخریب آن‌ها پرداختند و چنین نظر داشتند که هنر باید در خدمت علم و دانش باشند نه به منظور پرستش. در عهد اسلامی هنرهای تزئینی و صورت گری فقط از جهت صحنه‌های یادگاری و حماسی باقی مانده که شکل انحرافی را قطعأ با خود نداشت چون نقاشی مشجر خطوط هندسی و نوشته‌های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و غیره که به یقین می‌توانیم که این روش تزئین بر بناها را از قرن سوم هجری به بعد رواج یافت اکثر نمونه‌های آن را در بخش تزئینی و مهندسی در خشت‌های بنایی آرامگاه اسمعیل سامانی در بخارا در حدود سال‌های ??? قمری ??? میلادی، مقبره پسر علمدار ??? قمری ???? میلادی، نقاشی گل و برگ لوحه سنگی مرمر سلطان محمود غزنوی حدود ??? قمری ???? میلادی آثار نقاشی روی سنگ گچ دیوارهای انبیه عصر سامانیان و اوایل دوره غزنویان است بعد از آن در آسیای میانه دوره پیشرفت نقاشی عصر سلجوقی که نمونه‌های زیبا آن محراب مسجد جامع اولیأ در حدود ??? ق ???? م و بنا و… مشاهده می‌کنیم.
قابل ذکر است که شیوه تزئیناتی بناهای اسلامی در دوره تیموری نفوذ بیشتر کسب کرد و به اوج تکامل خود رسید که نمونه‌های بسیار جالب و زیبای تزئیناتی و ساختمانی اسلامی در این دوره است.
کاشی و کاربرد آن: کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان و ابنیه های مذهبی، کوشک‌ها و … محسوب می¬شود. استفاده از این شیوه و مواد تزئینی آن در معماری اسلامی نیز به حد رایج بوده که طرح‌های جالب و شگفت آور آن جلو رشد و انکشاف تزئینات خشتی و گچی دوره های قبل را گرفت.
الف: کاشی معرق: با تلفیق تکه های کوچک گوناگون ساخته می‌شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده می¬شود و در جای معین آن نصب می‌گردد.
ب: کاشی بنایی : دارای طرح‌های هندسی است و از تلفیق اشکال هندسی ساخته می‌شود که مساحت هر یک از آن‌ها بین ? تا ? سانتی متر مربع است. ج : کاشی خشتی : از تلفیق خشت‌های ظریف لعاب دار که هر یک از آن‌ها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می‌شود و از قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه هنر اسلامی، کاشی کاری نیز ترقی بیشتر کسب نمود.
کاشی معرق: معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یکدیگر قرار داده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می‌شود تا زینت بخش بنا گردد. این نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقش‌های مختلف مانند گل و بوته‌سازی اسلیمی‌ها که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.ساختن یا نصب کاشی‌ها را به طریق فوق معرق می‌گویند. معرق‌کاری کاشی در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ? هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول گردید. در قرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. در این قرن موفق شدند اجزای را که اشکال معرق از آن‌ها تشکیل می‌یابد کوچک‌تر کنند و لطیف‌ترین و زیباترین اشکال بنایی و هندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده می‌شود نمایش دهند. مخصوصا ارزانی بیشتر موجب رواج بیشتر آن گردید.
کاشی هفت رنگ: نوع کاشی است که اکثرأ در مساجد، عبادت گاه‌ها و مقبره‌ها همچنان منازل شخصی بکار می‌رود که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است این نوع کاشی از کاشی‌های خشت یعنی چهار گوش نشأت کرده و معمولاً از قطعاتی به ابعاد۱۵ ??×?? ۱۵و۲۰ ??×??۲۰ و برای مناره و گنبد ۱۵??×??? ۷٫۵یا ??۲۰× ۱۰سانتیمتر به رنگ سفید تهیه شده، در کنار هم چیده شده و با طرح یا خط تهیه شده روی کاغذ سمبه شده، با گرده ذغال بر روی کاشی کپی می‌شود و به وسیله اکسید منگنز قلم گیری می‌شود و بعد با رنگ‌های مختلف امّا حرارت پایین‌تر از رنگ اول کاشی رنگ آمیزی می‌گردد و دوباره به کوره رفته و آماده نصب می‌شود.هفت رنگ متداول و مروج عبارت از سیاه سفید، لاجوردی، فیروزه یی، قرمز زرد و حنایی که در آبدات تاریخی و اماکن متبرکه از این نوع کاشی‌ها زیاد استفاده شده است.
خط بنایی وسیله تزئینی در کاشی: خط بنایی الهام گرفته از خط کوفی است و در کاشی‌کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و زینت بخش کتیبه¬های داخل محراب‌‌ها و بالای منارها و پشت و پهلوی قوس است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری دارد به این خاطر که برش آن آسان‌تر است مانند سایر خطوط کنج و کنار و پیچ و تاب زیادی ندارد. به همین سبب نام خط بنایی را بر این خط گذاشته‌اند.سخن آخر اینکه در این نوشتار از ارزشمندی کاشی و نقش آن در معماری اسلامی صحبت به میان آمد و گفته شد که در میان انبوهی از مصالح معماری چون، گل، گچ، خشت، سنگ چوب و غیره کاشی نقش عمده را ایفا می‌کند در حقیقت کاشی مکمل کار در معماری است؛ و هنرمندان ما خوب درک نموده‌اند و تشخیص دادند که دریک کشور اسلامی و یا در مجموع جهان اسلام یگانه عنصری که می‌تواند اهداف هنر اسلامی را خوب‌تر تحقق دهد کاشی است که آثار گران‌بهای از این عنصر معماری و تزئیناتی را در اکثر، مراکز متبرکه کشورهای اسلامی مشاهده می¬کنیم که همه آن‌ها حاصل دسترنج توانای هنرمندانی بود که زندگی خود را وقف هنر کردند و رسالت خود را در قبلا جامعه اسلامی و اهداف و مرام هنر اسلامی از طریق هنر کاشی کاری انجام دادند و اعجاز آفریدند.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۹ مهر ۱۳۹۲ ساعت ۱۲:۴۱ ب.ظ
