داها یئنی قوشوقدا دیل و زامان
کیان خیاو
بیراینجی بولوم
آنا دیلیمیز: بوگون دونیامیزین ان اؤزگون قوشوق‌لاری‌نین چوخو دیل قوشوغودور. دئمک قوشوق بیر چئشید دیل بیلگی‌سی‌دیر. منجه بو گونون قوشوق‌لاری “یئنی قوشوق” دئییل، “داها یئنی قوشوق” اولما‌لی‌دیر. دیل آرتیق اؤز ایچینده یئنی سس‌لری کشف ائده بیله‌جه‌یی قدر اؤزونو یایقین‌لاشدیرا بیلیر.
“داها یئنی قوشوقدا” تک سیاسال یوخسا وارلیغی تانیما تخییولونون رولو یوخدور. بونلاردان اؤنملی نسنه‌لرین ده رولو وار. هامی‌سیندان اؤنملی “دیلبیلیمچی‌لیک” دیر. زامان دییشیلدیکجه اؤزونده بؤیوک دییشیک‌لیک‌لر گؤروب، زامانیندان قاباغا آتیلان قوشوقچولار وار. دیل ده قوشوقچوسویلا بیرگه اؤزونده دییشیلیب، اؤز چرچیوه‌لریندن ائشییه چیخیب گله‌جک زاماندا نئجه گلیشیب نئجه قوللانیلا بیله‌جه‌یینی سئزه‌رک او تور ده قوشوغا جالانیر. دیل بوردا اؤز یارادیجی‌لیق گوجونو چوخالدیب ایره‌لییه دوغرو یورویور.
داها یئنی قوشوق‌لاردا آنلاتی ایشلوی‌نین قاورامی یئنی کاراکتئر و یئنی تابلو فیقورلارینی یاراتماقلا “زاماندان” یئنی بیر قورولوش دوزنلمه‌سینی اوخوجویا آشیلاما‌لی‌دیر. بو “زامان” تقویم، ساعات یوخسا ماتئماتیک بیلیمینه دایا‌لی بیر زامان دئییل. بورادا “داها یئنی قوشوق یازماق عملی‌نین نئجه‌لییی” گله‌جک زاماندا دیلین توپلوم‌لار آرا قوللانیلا بیله‌جک نئجه‌لییی‌یله سیخ باغلی‌دیر.
داها دوغروسو، “داها یئنی قوشوقدا”، “زامان” یوخدور. باشقا بیر دئییشله، داها یئنی قوشوق اؤز دوغال‌لیغی اولا‌راق “گئنل زامان”ا وارا بیلسین دئیه “کیشیسل زامان” ی اؤزوندن سیلیر. چون قوشوق زامانسال اولارسا، دئمه‌لی یالنیز بللی بیر زامان سورجینده کئچرلی اولار.
“داها یئنی قوشوقدا” نئجه آنلاتیچی‌لیق “یئنی قوشوقدا” اولان آرتیق شابلونلاشمیش فورم و قورولوش‌لاری، نئجه دوزنه سالماق و نئجه داغیتماق آنلامینا دا گله بیلر. گله‌جک زاماندا قوللانیلا بیله‌جک بیر دیلله گله‌جک اینسان‌لارین گله‌جک زامانینی آنلادا بیلمه‌نین “داها یئنی” یول‌لاری‌نین آختاریشیندا اولماق، “داها یئنی” آنلام‌لاری اوردیب یاراتماق گوجونه یییه‌لنمک دئمک‌دیر. بو ایسه بؤیوک باشاری ایستر.
“داها یئنی قوشوقدا” اینسان وارلیغی آنلامی‌نین، آنلاتی‌یلا باغلی بیر نه‌سه اولدوغونو آنلاتیچیلیغین دیل اویونو یئر- یئر بیزه گؤستریر. بیلیندییی کیمی هر آنلاتی‌نین، باشدان کئچمیش‌لری، باشقا سؤزله، تاریخی آنلاتدیغیندا اؤزل آنلامی وار. آنجاق بو تیپ آنلاتی‌لار “داها یئنی قوشوقدا” فرقلی‌دیر. داها یئنی قوشوقداکی تاریخ آرتیق عؤمرونو ساواش- دؤیوشده کئچیریب آد- سان قازانان شاه‌لار و قهرمان‌لارین باشدان کئچمیش‌لری دئییل، اینسان توپلولوغونون آشاغی قاتدا یاشایان چاغداش یئنیلمیش اینسان‌لارین باشدان کئچمیش‌لری‌دیر. داها یئنی قوشوقلا اوغراشان قوشوقچو اینسان توپلوم‌لاری آرا هانکیسا بیر حاق، بیر ائشیت‌لیک بیر اؤزگورلویو سس‌سیزجه باغیران، اونو دا یاشام باغیرتیسی‌یلا یوخ، اؤلوم باغیرتیسی‌یلا باغیران ان یئنیلمیش بیر اینسان‌دیر. او، بو یئنیلمیش‌لییی آنلاتماقدان اوتانمیر و چکینمیر.
“داها یئنی قوشوقچو” اوچون اینسان وارلیغی‌نین آنلامی آرتیق دونیانی دییشمک یوخسا بیر چئشید دونیایا ائگئمن‌لیک ائتمک دئییل. اونون اوچون وارلیق آنلامی قولایجا بیر نه‌سه‌لری آنیمساییب آنماق، و آنلاتیسال بیر سؤزده، آنلاتیسال بیر قوشوقدا اؤزونو اولدوغو کیمی اوخوجولارین بئیین- بلله‌یینه اؤزگورجه‌سینه بوراخماق‌دیر. “داها یئنی قوشوقدا” قوشوقچو، نه‌یین دئییله‌جه‌یی‌نین گرکلی اولدوغونو، اونو نئجه دئییب نئجه آنلاداجاغینی “بیلیر.
” بو “بیلگیده” قوشوقچونون اؤزل بیر آلقیلاییشی و بو آلقیلاییشدا اؤز کئچمیشیندن – بوتونلوکله کئچمیش سیاسال‌لیغی‌نین یئنی اوخونوشوندان – اؤز اؤزل کیملیییندن اولوشان بؤیوک بیر کولتور وار: قوشوقچونون آلقیلاییش کولتورو! سانکی داها یئنی قوشوق یانلیسی بیر قوشوقچو بوتونلوکله بیر رومان یازاری کیمی داورانیر. دئمک رومان یازارلاری اؤز یازا‌جاق‌لاری رومان، پووئست یوخسا اؤیکونو آنلاتیسال بیر دوزنه سالسین‌لار دئیه اؤنجه‌دن اؤزل بیر تاساریمی سئچدیک‌لری کیمی، داها یئنی قوشوقچونون دا قوشوق‌لاریندا آنلاتیسال بیر دوزن وار. بونلا بئله “داها یئنی قوشوقدا” رومان یوخسا اؤیکو دوزنلییی‌یله زامان دوزنسیزلییی بیر یئرده گؤرونور کیمی‌دیر. سؤزسوز بو “بیر یئرده گؤرمه”نین اؤزونده “دوزن”ین اولدوغو بللی‌دیر، آنجاق بو دوزن تاریخ یازان‌لارین آنلاتیسال دوزن‌لری کیمی دئییل. چون، اونسوز دا قوشوقلا تاریخسل بیر هؤروتون (متنین) آنلاتیسال قورولوش‌لاری‌نین ماهیتی فرقلی‌دیر. اونا گؤره بو چئشید ساحه‌لرده آنلاتیچی‌لیق‌لار دا فرقلی‌دیر.
اؤرنک اوچون قوشوقچونون آنلاتی‌سی تاریخچی‌نین آنلاتی‌سی کیمی شاه‌لیق، ساواش دؤیوش و هانکیسا بیر ایمپیراتورلوغون چیخیش یوخسا دوشوشلویونون آنلاتی‌سی دئییل. داها یئنی قوشوقدا گوجون، فتحین و فخرین یئری یوخدور. بونلارین یئرینه محض چاغداش اینسان‌لارین چئشید قونودا چکدیک‌لری آجی آغری‌لاری آنلادیلیر. بو آنلاتیدا هر شئیدن اؤنجه “دیل”، دیلده “آنلام”، آنلامدا آنلامی “یارا‌دان” وار: دیلده آنلام یارانیشی!
“دیلده آنلام یارانیشی” اینسانسال اؤزل اورتیمدن، اینسان بیرئیسللییی‌یله بیرگه اینسان توپلومونو آنلاتمانین یئنی یول‌لارینی اورتمک‌دن و دیلین ایچ‌اؤزونده ساخلی اولان گیز- گیزملی ایمگه- سیمگه‌لردن الده ائدیلیر. بو گونون داها یئنی قوشوقچوسو دیل قرامئری‌نین اؤزونه “اؤزل” قورالی‌یلا چوخراق یئنی و فرقلی قوشوق‌لار یازیر.
بو، داها یئنی قوشوقدا اؤزل یارادیجی‌لیق‌دیر. یارادیجی‌لیق دیلبیلیمچیلییین گیز- گیزم اوتوریته‌سی‌نین آلتیندا اولوب و داها یئنی بیر شئی‌لر اورتایا قویسون دئیه اونلاردان (دیلده ساخلی گیز- گیزم‌لردن) سون سینیرینا دک قوللانیب. منجه بؤیله بیر یارادیجی‌لیق یالنیز هانکیسا فلسفه‌سل بیر آختاریشدان تؤرنیب اؤزونو دونیایا آنلاتماق و زامان- زامان آندیرماق ایسته‌ییر. یارادیجیلیغین توپلومسال و کولتورل بیر داورانیش اولدوغو هامیمیزا آیدین‌دیر. یارادیجی‌لیق بیرئیله سینیرلانماز. آنجاق “داها یئنی قوشوقدا” بیرئیین (اوخو قوشوقچونون) باغیمسیز بیر حضورو وار. چون، توپلوما داها یئنی بیر دیلله داها یئنی بیر شئی‌لر باغیشلاسین دئیه فلسفه‌سل آختاریش‌لار بیرئیدن (بورادا قوشوقچودان) باشلانیر. سونرا بو فلسفه‌سل آختاریش‌لار بیرئیدن قیراقدا اؤزونو باغیمسیزجا توپلوما سیریماق و داها یئنی بیر کولتور یاراتماق ایسته‌ییر.
“داها یئنی قوشوق” دا دیلله اولوشان بیر هؤروتدورسه، اونون دا بیر سینیری وار. بو سینیر یانیت‌لاردان چوخ سورولار سینیری‌دیر. بو سورولارین ایلک باشیندا “قوشوق نه‌دیر؟ دیل نه‌دیر؟ هؤروت نه‌دیر؟” کیمی سورولار دایانیر. بوگونکو فلسفه دوشونورلری‌نین بئله چوخونو بوتون سورولاردان چوخ و اؤنملی، “دیل نه‌دیر؟” سوروسو دوشوندورور. آنجاق “قوشوق دیلی” نه اولور اولسون، چوخ دا دیلچی‌لرین تانیملادیغی آنلام‌لاری ایچرمیر. قوشوق دیلی اؤزگورجه اؤز فونداسیونونا، اؤز قورولوشونا سؤیکنیب یارانان بیر فئنومئن‌دیر.
بو دیل بیر باشا “سؤز” دور و “سؤز” توپلومدا آخان گونده‌لیک دیلدن آیری بیر آنلام داشیییر. قوشوق دیلی‌یله یارانان سؤز، قوشقوسوز بؤیوک و هامی اوچون تانینماز اولان بیر دونیانی آچیب آچیقلاماق آراجی‌دیر. “آراجمی؟!” منجه اولا بیلسین “آراج” یئرینه “آراچی” سؤزجویونو ایشلتسک، داها دا بؤیوک اولوملو دارتیشما‌لارا ندن اولا‌جاق بیر قونویا دؤنر. سؤز، باشقاسی‌یلا (بورادا اوخوجویلا) دانیشما و تانیشما یولویلا گئرچک‌لیک‌لرین گؤزل‌لییینی، چیرکین‌لییینی گیز- گیزمینی و آیری- آیری ایچریک‌لرینی اوزه چیخارتماق، آچماق و آچیقلاماق اوچون ان بؤیوک “آراچی”دیر.
دونیادا یاشانان بوتون کیچیک- بؤیوک پروبلئم‌لر یالنیز و یالنیزجا یالنیز “دیل و سؤز آراچی‌لیغی”یلا چؤزوله بیلر. قوشوقچو دا بیر دیلله دانیشیب یازیر و باشقاسی اونو ائشیدیب اوخویور. بیر باشقاسی دا اولا بیلسین اونا یانیت وئریر. دئمک دیلده اولان آراچی‌لیق، بیرلیک دئییل، ایکی‌لیک دئییل، اوچلوک یارا‌دیر و دونیا بؤیله‌جه آچیلیب آچیق‌لانیر. دونیانین اؤزونو ده بونلارین اوستونه گلسک، یازین ایشینده اؤز اؤزلویونده بیرلییه دؤنموش بیر دؤردلوکله اوز اوزه دایاناجاغیق. بو آنلامدا بوتون وارلیق بؤیوک بیر بیرلیک دئمک‌دیر.آردی وار
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۳ اسفند ۱۳۹۴ ساعت ۶:۳۶ ق.ظ
