حکیم نظامی نین خمسه سینده آتالار سؤزونون شرحی

صابر حسن زاده
آنادیلیمیز: ایندینین اؤزونده آذربایجانین بعضی رایونلاریندا قیزینا ائلچی گلن والیدئینلر سود حاقی طلب ائدیرلر. بونا بزن باشلیق دا دئییرلر. یئری گلمیشکن اونو دا دئیک کی، بو عادت او قدر ده خوشا گلن عادت دئییلدیر. منجه بو عادت هر هانسی باشقا خالقلاردان کئچمه دیر. همین مثله نی نیظامی بئله قلمه آلیر:
گؤیلره سوووردو پول توفانینی
سود حاقینا گیروو دئدی جانینی اینسان غفلتا چتین، گؤزله مه دیگی بیر ایشله قارشیلاشدیقدا چوخ زامان دئییر: ” اینان منه ائلیم کی، آدیمی سوروشسالار دئیه بیلمرم ” ، یاخود ” آی باشینا دؤنوم، آدیم دا یادیمدان چیخیب ” . اولا بیلمز کی، بورادا مشه دی ایبادین ” باشیمی ایتیرمیشم آدیم دا چیخیب یادیم¬دان ” ایفاده سی یادا دوشمه سین. اودور کی، شاعیر مجنونون همین وضعیتینی تصویر ائده رک یازیر:
اؤز آدیم دا چیخمیش یادیمدان بو دم،
بیلمیرم معشوقم، یوخسا عاشیقم. دونیاگؤرموش قوجالارین یانیندا یاخشیلیق ائتدیگین آدامین نانجیب چیخماسیندان گیلئیلننده اونلار عادتن باشلارینی سیرکلیه رک دئییبلر: ” آی اوغول، اونوتما کی، یاخشیلیق ایتمز ” . بس ایندییه کیمی باباندان، ننندن ” یاخشیلیغی ائله آت دریایا، (بورادا شاعیر قویو ایشله دیر) بالیق بیلمه سه ده خالیق بیلر ” میثالینی ائشیتممیسن؟ شاعیر ایسه اونو بئله قلمه آلیر:
قویویا سالسان دا یاخشیلیغی بیل،
یئنه قاییداجاق، او ایتن دئییل. اکثر حاللاردا وئریلن تاپشیریغی یئرینه یئتیرمه یهنلره قارشی بو میثال چوخ ایشله نیر. ” آی یاریتماز گؤروم آدین بوزا یازیلسین ” ، سن هئچ واخت آدامی یاریتمیرسان، همیشه یاراماز ایشلرینله آدامین قولقانادینی سیندیریرسان. بورادا سمد وورغونون ایکی میصراعسینی خاطیرلاماق یئرینه دوشر:
” قیردین قانادیمی، قیردین قولومو،
اونوندوم قیبله می، آزدیم یولومو ” .
نیظامی همین مثلی بئله شرح ائدیر:
سن بوز لؤوحه سینه یازدین آدیمی،
قیریب یئره تؤکدون قول-قانادیمی. اووچولار دووشانین عصاس عادتلرینی، یاخشی بیلیرلر. دووشان اؤز رقیبی نین الیندن همیشه برک قاچماقلا قورتاریر. اونون دیگر مودافیعه واسیطه سی فسله اویغون رنگینی دییشمه سیدیر. دوشمنینه راست گلدیکده قاچارکن مسافه یه نه قدر واخت صرف ائدیرسه، او قدر ده گؤزو آچیق شکیلده یاتیر کی، رقیب اونا چاتان واختدان بیر آز قاباق اویاق اولسون. اونا گؤره ده چوخ واخت آدام بیر-بیرینه دئییر: ” آی جانیم، لاپ دووشان کیمی گؤزو آچیق یاتیر ” . نیظامی همین مثله نی بئله قلمه آلیر:
یقین یادیندادیر بیر مثل ده وار،
دووشان یویوردویو قدر ده یاتار. ائل آراسیندا هامی گؤزو دیمچه لی اولان آدامی اوزون سیناقدان سونرا یاخشی سئچیر و تانیییر. گؤزدیمه مثله سینه چوخ آداملار اینانمیر. آنجاق سهو ائدیرلر. بو مثله نین سببینی نیظامی گنگوی گؤزده خوسوسی تاثیر گوجونه مالیک اولان شوالارلا علاقه لندیریر. چوخ زامان او شوالاری دف ائتمک اوچون اوشاقلارین اوستونه گؤزمونجوغو، آسیرلار. یاخود دا اوزرلیگی یاندیریب توستوسونو اییله دیرلر. بونلاردان باشقا چوخ یئرده بیتن ” داغداغان ” آغاجی نین بوداغیندان کسیب قابیغینی سویاراق ایری تسبئح دنه لری بویدا ائده رک، قیزدیریلمیش دمیرله بیر نئچه یئریندن داغلایاراق /یاندیراراق/ همیشه اوستلرینده گزدیریرلر.
ائلم سوبوت ائتمیشدیر کی، داغداغان آغاجی نین ترکیبینده یاریمکئچیریجی اولان سئلئن و اونون بیرلشمه لری واردیر کی، اینسانین گؤزونده اولان ضررلی شوالاری ضررسیزلشدیریر. اودور کی، داهی شاعیر همین حادیثه نی بئله ایضاح ائدیر:
من یامان گؤزلری یاخشی بیلیرم
اونونچون گؤزومدن قورخورام بو دم.
آذربایجانین مرکزی آران رایونلاریندا شکرله گولو بیر-بیرینه قاریشدیراراق اوزون مودت گونش شوالاری نین آلتیندا ساخلادیقدان سونرا هر سحر اوندان بیر-ایکی قاشیق قبول ائتمک اورک اوچون چوخ فایدالی اولور. بو قیدایا ” گولقند ” دئییلیر. ائله ایندی نین اؤزونده ده گنجه نین قدیم نسلیندن اولان عاییلهلردن ” گولقند ” حاضیرلایانلار وار. اودور کی، نیظامی گنجوی اؤز دوغما شهری نین عادت عنعنه سینه سادیق قالاراق همین مثله نی قلمه آلمیشدیر.
او، یازیر:
دونیا نه گؤزلدیر، بیر اویان، آز یات،
گئت شکری گتیر، قیزیل گوله قات.
بونونلا یاناشی ایندی ده شاعیرین وطنینده گولابدان /گول سویوندان/ گئنیش ایستیفاده ائدیلیر. تک هوزر یئرلرینده آگلایان قادینلار اوچون یوخ، اورک قیسیلماسیندا، تنگینفس اولاندا، طرحالوا و بیر نئچه قیدا مادده سی نین حاضیرلانماسیندا گئنیش ایستیفاده اولونور. اودور کی، جان درمانی ساییلان گولابی شاعیر بئله یادا سالیر.
زئید گلیب گولابلا آنبار یئتیردی
او قوشا باهاری جانا گتیردی.
نیظامی لئیلی نین اؤلومو زامانی آناسی نین اونون اوچون ساچینی یولوب، اوزونو-گؤزونو جیریب، مین بیر فریاد قوپاراراق، اوخشامالارلا آگیلارلا دیل دئییب آگلاماسینی تصویر ائتمه سی ائله تاثیر باغیشلاییر کی، سانکی شا¬یر او واخت کی، یوخ ایندیکی گنجه ده ناکام، مورازی گؤزونده گئدن جاوان بیر قیزین آناسی نین آغلاماسینی تصویر ائتمیشدیر. لئیلی نین آناسی نین آغلاماسینی شاعیر بئله قلمه آلیر:
آغارمیش باشیندان گؤتوروب اؤرپک،
ساچینی کوله یه وئردی سامانتک.
آنیب اؤولادی نین قارا گؤزونو،
یولوب ساچلارینی، جیردی اوزونو.
نه اوخشاما واردی دئدی ازبردن.
نه ساچی واردیسا یولدو او بیردن.
آغلادی باخدیقجا قیزین بویونا
گؤزوندن قان تؤکدو حیات سویونا.
آذربایجاندا عزیزینی ایتیرمیش آداملار عادتن قادینلار قارا گئیینیر و فیکیرلی و قملی داورانیرلار. عادتن ایندی نین اؤزون¬ده یاسدا ائله قادینلارا و یاخود آنالارا راست گلیریک کی، هه می باشدان-باشا قارا گئییب و هم ده اوز گؤزونده ساغ شئنلیک قویماییب، جیریق-جیریق ائدیب. شاعیر بو عادتیمیزی ده یاددان چیخارمامیش.
او، یازیر:
ندن اوز-گؤزونو داغیتمیسان سن،
ندن پالتارینی قارا گئیمیسن.
حیاتی دریندن دوشونن اینسان عؤمرونده هئچ کسه پیسلیک ائتمز و اونون قلبینه دیمز. کامیل اینسان اوچون عصاس وظیفه چتین آندا اینسانلارین کؤمگینه یئتمک، اونو چتینلیکدن چیخارماقدیر. مودریکلریمیز نینکی یاخشیلیغا یاخشیلیق، حتّی یامانلیغا یاخشیلیق ائتمگی تؤوسییه ائتمیشلر. اودور کی، دئییبلر: ” یاخشیلیغا یاخشیلیق هر کیشی نین ایشیدیر یامانلیغا یاخشیلیق ار کیشی نین ایشیدیر ” . پیس ایش توتان و یاخود اینسانلارا پیسلیک ائدن آدام بیرینجی نؤوبه ده پیسلیگی اؤزونه ائدیر. چونکی پیسلیک همیشه عادتن پیسلیک گتیرر. اودور کی، داهی شاعیر یاخشیلیغین، خئییرخاهلیغین هئچ بیر زامان ایتمه مه سینی، موطلق همین آدامین اؤزونه چاتاجاغینی بئله قلمه آلیر:
یاخشیلیق ائله، پیسلیکدن قورخما
یاخشیلیق قارشیسینا یاخشیلیق چیخار.
پیسلیک ائدن سنه پیسلیک ائتمه میش
یقین کی، او پیسلیگی اؤزو اوچون ائتمیشدیر.
یاخشیلیق ائله قویویا آت.
او یاخشیلیق قویودان بئله اؤزونه قاییدار.
اینسانین باشینا گؤزله نیلمه دن خوشا گلمه یهن بیر ایش گلدیکده نه قدر دؤزوملو اولسا دا سهولره یول وئریر و همین ایش داها آغیر وضعیت آلیر.
بو زامان وضعیته کناردان باخان خئییرخواه آداملار ایشین چیخیش یولونو داها آیدین گؤرورلر. بئله اولدوقدا دئییرلر : ” یازیق نئیله سین، کلفین اوجونو ایتیریب ” . بو ضرب مثله میزی ده شاعیر یاددان چیخارمایاراق یازیر:
بیلیرسن کی، ایشیمیز نه یئرده دیر؟
کلفین اوجو الیمیزدن چیخمیشدیر.