حکیم ملا محمد هیدجی

بهرام اسدی
ملا محمد هیدجی ایستر فارسجا ایسترسه ده تورکجه شعرلرینده چیلخا و خالص بیر دیل ایشلتمگه چالیشیر و بو اؤزل‏لیک اونون تورکجه شعرلرینده خصوصیله تورکجه قافیه‏لر ایشلتمه‏سینده خاص بیر اهمیته مالک‏دیر:
ساقی دور ایاقه سپگیلن سو
کؤنلومده‏کی غم غبارینی یو
گئتسه قاییدار گینه جوانلیق گر آرخا گله گنه کئچن سو
حکیم هیدجی‏نین دیوانیندا اخلاقیاتا چوخ گؤزل و ساده بیر وجهده دؤنه – دؤنه یئر وئریلیبدیر:
حضرت بویوروب ائدین قوناغه اکرام کی هدیه خدادیر
ایکی گونه حقّی وار قوناغین گر اوچ گونه‏دک قالا روادیر
اوچ گوندن علاوه‏سی قوناقدان ائو صاحبینه گؤره جفادیر
گر اون گونه گئتمه‏دی خدادن بو هدیه دگیل گلیب بلادیر
هیدجی‏نین فلسفی باخیشلاری دا دقته لایق‏دیر. او اوزون ایل‏لر سورن جبر و اختیار مسأله‏سینه امام صادق علیه‏السلامدان الهام آلاراق بئله توخونور: پس این هر دو باطل شد ای نور عین
نه جبر است و تفویض بل بین بین
هیدجی بیر عارف، بیر فیلسوف و حکمتچی و بیر بؤیوک عالیم اولدوغو حالدا اؤز زامانی‏نین سیاسی مسأله‏لریندن واز کئچمه‏ییبدیر او اؤز زامانی‏نین حکومتینه بئله توخونور :
یکی شهر از شحنه تا شهریار
همه بی‏نمازند و هم رشوه‏خوار
به این مردم شوم شیطان‏پرست گر از آسمان سنگ بارد کم است دین عالیمی ملا محمد هیدجی‏نین زامانی مختلف قوندارما پیغمبرلرین و اماملارین ظهوری ایله توققوشور. حکیم بونلارین دا قارشیندا ساکت دایانمامیشدیر.
میرزا رضانین اوغلو دئییرلر امام‏دیر
بو سؤزلری آدام ائشیدنده اولور قودوز
گر بو دلی امام اولا پس من پیمبرم گر بو پیمبر اولسا منم یوخسا هورمز
بو فرقه‏یه پیمبر اولاندا بئله بیزوو
دان ائتمه اولسا بعض‏لره گر خدا اؤکوز
هیدجی، دیوانیندا آتالار سؤزلریندن یئری گلدیکجه و چوخ اوستادلیق‏لا فایدالانیبدیر:
دئیه‏ر تورک دانا ایله داش داشی
تانی ایچمه نادان ایله سود آشی
هیدجی‏نین سیزیلتی‏لاری حکیم فضولینی یادا سالیر:
منیم مزاریمی هر کیمسه ایسته‏دی تاپسین گؤتورسون اووجونا تورپاغی ائتسین استشمام
او اود کی سن منه ووردون منیم مزاریمدان
گلر یانیق جگر اییسی ائدینجه حشر قیام بیر تعداد شاعرلریمیزین باشلاریندا دیوان اوغرولوغو کیمی بیر حادثه اولدوغو کیمی حکیم هیدجی‏نین ده بیر دیوانی یول کسن‏لر الینه دوشوب یوخ ائدیلیر: من یازاردیم نئچه مدّت دین و دانش دفترین دین و ایمانی آپاردی اوغرو دیوانیم کیمی بیر عده حکیم هیدجی‏نین ادبی دیلده دگیل محلی لهجه‏ده یازدیغینا ایراد توتسالار دا بو اؤزل‏لیک اونون شعرینه بیر صمیمیت و دوغمالیق باغیشلاییبدیر.
سؤزوموزون سونو او فرزانه حکیمین بیر غزلی‏دیر :
کؤنلوم توتولوبدور بیری یوخ دیل بیلن اولسون
آچ بیر قاپینی منزله شاید گلن اولسون
بس آغلادیم اولدو جگریم قان یئتیر آللاه بیر کس گؤزومون یاشینی اوزدن سیلن اولسون
یولداش منه چوخدور دولانیم عالمی شاید
بیر کیمسه تاپیم دردیمه درمان قیلان اولسون
آللاه بو شاهین بختی دؤنوب تختی دولانسین مشکل بونون عهدینده دوداغی گولن اولسون
ای مایه‏سی آز چوخ ائله‏مه ناله و فریاد
سن دردیوی دی‏ء بلکه دواسین بیلن اولسون .
سون