تورک دونیاسینا یاراشیقلی شاعیر

حاضیرلایان :اکبرسعادت
جانیم نه قدر وار منه جانان سن اولارسان
جاندان دا عزیز اولسا بیر اینسان سن اولارسان
سن ایندیه دک قلبیم اوچون قلب دین ای یار
بون دان سورادا جانیم اوچون جان سن اولارسان
آنا دیلیمیز:افضل الدین بدیل شیروانلی خاقانی ۵۲۰ جی قمری هجری ایلینده، شیرواندا آنادان اولوب، آتاسی علی تئز حیاتین دییشدی یینه گوره اوغلونون تربیتین قارداشینا تاپشیردی.
کافی الدین عصرین بیلیجی لریندن ساییلیردی. ادبیات، فقه، حکمت اونون احاطه سی اولان بیلگی لردن ایدی. ائله بونا گوره ده خاقانی اوندان چوخلو ائتگیله نیب، شعرلرینده دونه به دونه عمیسی نین ائتگی سین شاعیر اولماسیندا تصویره چکیب. اساسن خاقانی نین شعرلری یاشایشیندان ایلهام آلینیب. حیاتیندا اوز وئرن دییشیم لری مهارتله شعره چکیب.ادبیات ایله حکمت تعلیمین عمی سیندن آلاندان سونرا اوزو ایله چاغداش شاعیر »ابوالعلای گنجوی « نین قوللوغونا یئتیشیب باشقا علم لری اوندان اویرنیب، سونرالار خاقانی دربارا یول تاپیب پادشاه لار آراسیندا سئویملی اولوب، چوخلو اودول لر آلدیقدا باشقا شاعیر لر اونا گیجیک ائدیب اونو دردسره سالیب لار.قصیده لری نین زنگین و دیرلی اولدوغونا گوره چوخلاری خاقانی نی قصیده یازان تانییارلار. او شعرلرینده
اوزللیکله قصیده لرینده ریاضی، طب و نجوم اصطلاحلاریندان فایدالانیبدیر .بللیدیرکی عصرین بیلگی لرین مهارتله اؤیره نیبدیر.
اسکی چاغلاردا بیتگی لر خسته لیک لره درمان تانینمیشدی. خاقانی ده شعرینده چوخلو بیتگی لردن آد آپاریب. آذربایجانین بویوک شاعیرینین شعرلری سعدی ایله حافظه تاثیر بوراخیب و اونلار دا شعرلرینده اونون مضمون لارین ایشله دیبلر.خاقانی فارس ادبیاتینین بویوک قصیده یازانی »انوری « ایله رقابت ده ایمیش. خاقانی گنجه لی نظامی ایله علاقه ساخلا ییب اوزون مدت یولداشلیق ائدیبلر. حتی خاقانی نین اولوموندن سونرا نیظامی فارسجا بیر شعرده بئله یازیب:به خود گفتم که خاقانی دریغا گوی من باشد
دریغا من شدم آخر دریغا گوی خاقانی:عیرفانی مضمونلار بو شاعیرین شعرلرینه یول تاپیب »مرآت الصفا « آدلی قصیده سی عارفلر آراسیندا بیه نیلیب »امیرخسرو دهلوی « »عبدالرحمان جامی « آراسیندا قارشیلانیب.
»تبریزلی شمس «ین نظری خاقانی حاققیندا ائشیتملی دیر او دئییب: »خاقانی دن ایکی بیت شعر، سنایی نین دیوانیندان حتی اوزوندن ده باش دیر.«
باشقا شاعیرلرین شعری ساده بیردیلده دیر اما خاقانی نین شعری آغیر اولاراق چوخ چتین دیر، شعرلرین بیر دونه اوخوماق ایله باش تاپماق اولماز، اونون شعرین اوخویانلار زامانین بیلگی لریندن، تاریخ دن حتی موسیقی دن باش چیخارمالیدیرلار.خاقانی نین ان آدلیم قصیده سی فارس ادبیاتیندا »ایوان مدائن « دیر، چوخلو شاعیرلر اونو قارشیلاییب اونا نظیره یازیبلار.
دئمک اولار خاقانی آذربایجانین کلاسیک شاعیرلریندن دیرکی اوز یاشاییشیندان ایلهام آلیب. عمیسی نین اولومو بیرده اوغلو رشیدین ایییرمی یاشیندا دونیادان کوچمه سی اونو کدرلندیریب دویغولو مرثیه لر یازماغینا سبب اولوب.
افضل الدین بدیل خاقانی حضرت محمد )ع( پیغمبر حاققیندا یازدیغی شعرلره گوره »حسان العجم « آدلانیب. خاقانی دن قالان اثرلر بیر شعر دیوانی، »تحفه العراقین « مثنوی سی، »منشات خاقانی « دیر اونون دیوانی ۱۷۰۰ بیت دیر.
بویوک شاعیریمیزین روباعی لری »بیر اووج کوله دیمز فلک « آدلی کیتابدا بیر یئره توپلانیب.
خاقانی شهرلرین چوخونا گئدیب اورالارین عالیم لریله گوروشو اولوب. هر کسدن بیر سوز اویرنیب بغداد، کوفه، مداین، همدان او جومله شهرلردن دیر.او خراسانا گئتمک ایسته ییرمیش اما ری شهرینده خراسانا یئتیشمه میش فانی دونیادان کوچوبدور. خاقانی تبریزین »مقبره الشعرا « سیندا آذربایجانین باشقا آدلیم عالیم لرینین کناریندا تورپاغا تاپشیریلیبدیرشاعیرین آروادی و حیات یولداشیدا “آفاق خانیم “بیر تورک کنیزی دی کی شیروانشاهلار اونا باغیشلامیشدیر(بیلدیگمیزه گوره نظامنین اوچ قادینی اولموش ،اما ان سئودیگی آفاق اولموشدور کی اوندان بیر محمد آدلی اوغلان اوشاقی یادیگار قالمیش)نظامی اوز قادینین تعریفینده ده تورک دویغولاریلا گوزل بیر شکیلده بوجور گوسدریب:همایون پیکر نغز خردمند فرستاده به من دارای دربند پرندش درع و ازدرع آهنینتر قباش از پیرهن تنگ آستینتر سران را گوش بر مالش نهاده مرا درهمسری بالش نهاد
هچو ترکان گشته سوی کوچ محتاج به ترکی داده رختم را به تاراج اگرشد ترکمازخرگه نهانی خدایا ترک زادم را تو دانی بیلدیگمیز بودورکی گنجلی نظامی غزنویلر و سلجوقیلر دوورونده هندوستاندان آناتولیه قدر دانیشیق دیلی تورکجه ؛ دولتی و رسمی دیل فارسجایمیش .بو دیل سلجوقیلر طرفیندن دیوان و یازی دیلی قبول اولدوقوندان بیر اشرافیت و بویوکلوقی گورسدن دیل سایلدیقینا گوره سلجوقلارین باشقا حکومدارلار و امیرلرنین طرفیندنده یازیلار و کیتابلار دیلی اولدی.بو آرادا شیروانشاهلار حکومتنین ساحسینده یاشایان نظامی ؛شیروانشاهلارین عرب اولدوقلاری اوچون و اونلارین فارس دیلینده دانیشدیقلارینا گوره مجبور اولور کی دئدیگی شعرلر و یازیلاری فارسجا اولسون .خاطیرلاتماق گرکیر کی بو دونمده فارس یازی دیلی یایقین اولدوقلی حالده بئله خالق آراسیندا تورک دیلی دانیشیقدا دیدی بو آرادا تورکجه یازیلار و کیتابلاردا یازیلیردی کی اونلاردان “قوتادقوبیلیک”کیتابیندان آدآپارماق اولار. تورکلوک اونون اثرلرینین روحوندا؛تفکرطرزینده و ایلیشقی ساحلرینده ائشیتدیگی تورک سوزلریندن و زنگین و چئشیتلی موضوعلارین قایناقلاندیقی پارلاق بیر شکیلده اوزونو گوسترمکددیر.تورک ایده آلی اوززمانا قدر هیچ بیر شاعیرده، نظامی کیمی منعاسین و عظمتلی سسینی گورسدممیشدیر.اونون هر بیر اثری تورک روحوو معنویاتینی سانکی گوزگو کیمی ،فارس دیلینده عکس اولموشدور.اگر چه نظامی داستانلاریندا و مثنویلرینده بیر چوخ خالقین یاشایش و فولکلورطرزلرینی گوسترگسی اولموشدور اما شاعیرین ائله بیر پویئماسی یوخدور کی اورادا تورک قهرمانلارینله قارشیلاشمایاق.هر بیر اثرینده تورک خالقین و تورک اولوسون یئنی بیر قناعتله و تبلیغ و آلقیشلاماقدان چکینمییب ،اوزخالقنین دوستون ودوشمنینی تانیتدیرمیشدیر.
”تورک”سوزی نظامی شعرینده بیر چوخ گوزل معنادا آنیلیب کی بونلارین آراسیندان ایگید،قهرمان،بیلیجی،مودری ک،خاقان؛باشچی و تارکان کیمی صیفتلردن آدوئرمک ا ولار.“تورکلوک” ساغلیق،گوزلیک و دوغرولوق و باهادیرلیق و قهرمانلیق یوردو سایلیر.
نئجه اولابیلرکی سویی تورک اولمایان تورک حاقیندا اورکدن سوزلوب اورکدن گلن شعرلری یارادیب دئسین؟
تورکون درین و زنگین اینجه لرکلریله تانیش اولمایاراق سوز آچماق مومکون گورونمور.؟اسکندر نامه دکی اسکندرین تورکلرین ایلقارسیزلیقلارینی قینایان و سونردادان بو یانلیشلیقینا و سهوینی آنلایان زماندا تورکلرین ایلقارلارینی سایگی بسلییب اونجه دن قارقیشلایان اسکندر خطاسینی دوزلتمک اوچون اونلاری آلقیشلاییر.
شاعیرین تورک دیلیله تانیش اولدوقی و بو دیلیله علاقه ساخلاییب اونی هر بیر یئرده ایشلک حالده کولانماسی بونون گوسترگسیدیر.شاعیرین بیر چوخ شعرینده یوزلرجه تورک سوزجوگی گوزل بیر شکیلده ایشلتدیگی گورنور:
خاتون،آقا ،قشلاق،ییلاق،قیزیل،آتابک، ایل،یاغی،اروغ،سنجر،تمغا،نوکر،اوشاق،یرغو،و…. کیمی کلمه لرینی اورنک وئرمک اولار