تورکلرده یئنی ایل عادتلری

رقیه صفری
آنادیلیمیز :بوتون دونیا تورکلرینده نوروز، یئنی گون، چاغان، اولوسون اولو گونو،ارگنه کون، بوز قورد و سایر آدلارلا قید ائدیلن یاز بایرامی بیر سیرا اورتاق و اؤزل ـ اؤزونه مخصوص عادتلرله کئچیریلیر. یئنی ایل عادتلری اساسا ایکی یئره بؤلونور: ایل باشی عنعنه لر و یئنی ایل عادتلری.
ایل باشی عادت ـ عنعنه لری بوتون تورکلرده کهنه ایلی یولاسالماق و یئنی ایلی قارشیلاماق مقصدی داشییر.
آذربایجان و بیر سیرا تورک توپلولوقلاریندا یئنی ایلدن بیر آی قاباق، بایرام آیی ویا بوزآی آدلانیر. همین آیدا قدیم کؤکلره مالیک اولان بیر سیرا عادت ـ عنعنه لر حیاتا کئچیریلیر. بوز آی و یا بایرام آیی آذربایجاندا اولدوغو کیمی بیر سیرا تورک توپلولوقلاریندا دا اوخشار و اؤزونه مخصوص فورمالاردا دوام ائدیر.
آذربایجاندا بوز آی دؤرود چرشنبه یه بؤلونه رک هره سینین اؤزه ل آدی وعادتلری وار. ” بوز آیین دؤرد مقدس چرشنبه لرینین بیرینجیسی ازل چرشنبه دیر. بو خالق ایچریسینده چوخ عزیزلنه ن، تزه دوغولان تزه گله ن چرشنبه لردن حساب ائدیلیر. خالق آراسیندا او اول چرشنبه، گؤزل چرشنبه، سو چرشنبه سی، سولار نوروزو، گول چرشنبه کیمی ده تانینیر. ایکینجی چرشنبه اود چرشنبه سیدیر.
بونا خالق آراسیندا اوسگو چرشنبه، اوسگو گئجه سی، ایکینجی چرشنبه یا خود دا عزیزله مه مقصدیله آددی چرشنبه دئییلیر، “ایل آخیر چرشنبه لرین اوچونجوسو یئل چرشنبه سیدیر.
او خالق آراسیندا کولک اویادان چرشنبه، یئللی چرشنبه، کولکلی چرشنبه، موغان بولگه سینین بیر سیرا کندلرینده ایسه حیدر چرشنبه آدلاری ایله ده تانینیر. اسکی ایناملارا گؤره بو چرشنبه ده اویانان یئل و کولک یئر اوزون گزیر اویانمیش سویو، اودو حرکته گتیریر و “نوروز بایرامی عرفه سینده کی چرشنبه لردن سونونجوسو آخیر چرشنبه دیر.
بو چرشنبه خالق آراسیندا ایل آخیر چرشنبه، تورپاق چرشنبه سی، یئر چرشنبه سی آدلاری ایله تانینیرآذربایجان تورکلرینده اولدوغو کیمی بوتون تورکلرده اورتاق و قدیم عادت اولاراق تونقال قالانیر، اود یاندیریلیر و اودون اوستوندن آتلانیلیر.
بو قدیم عادت تورکلرین قدیم میفیک تفکورلریندن ایره‌لی گلیر. لاکین یانلیش اولاراق بعضا بو عادتی زرتشتیلیکله باغلاییرلار. ” آذربایجانلیلار طرفیندن اجرا ائدیلن همین عادت نه اینکی اسلام دینی ایله، هئچ آتشپرستلیکله ده باغلی دگیل، اوندان چوخ – چوخ قدیم دؤورلرین محصولودور. چونکی آتشپرستلیکده اود مقدس ایدی. مقدس ساییلان بیر شئیین اوستوندن توللانماق ایسه اولمازدی. عکسینه اودون باشینا دولانار و اطاعت ائدردیلرعینی زاماندا بوتون تورکلرین میفیک تفکورونده اود یاندیریجی و تمیزله یجی قوه کیمی تانیناراق اودون اوزه ریندن آتلاماق آغیرلیغین، خسته لیکلرین اوددا یانماسی آنلامینی داشیمیشدیر. آذربایجاندا اولماق اوزره بوتون تورکلرده گئنیش یاییلان عادتلردن بیری ده سوباشی عادتلریدیر. بولاق باشینا، چای قیراغینا گئتمک، سو گؤتورمک، سویون اوستوندن آتلاماق، همین گونون سویو ایله چیممک وسایره چوخ یایقین عادتلردن حساب ائدیلیر.
آذربایجانین مختلیف یئرلرینده بایرام قاباغی و بایرام عادتلریندن کوساـ کوسا، شاه بزه مه، ککلیک ـ ککلیک اویونو، گؤزباغلیجا ، یومورتا بویاماق، چاققیشدیرماق و سایر اویونلارا اشاره ائتمک اولار.
” گنج قیرلار اوزه للیکله قوهوملارینین و یاخین قونشولارینین قاپیسینا پوسماغا(قاپی فالینا) گئده رلر.آیاقلارینین آلتینا آچار قویوب نیت ائدر و ائشیتدیگی سؤزلردن فال توتارلار آذربایجاندا بایرام قاباغی ائولری تؤکوب تمیزله ییرلر، سمنی گؤیردیلیر، هامی یئنی پالتارلارلا یئنی ایلی قارشیلاییر و انسانلار بیرـ بیرلرینه هدیه لر وئریر.
کئچن عصرلرده ” تبریزده آذربایجان حاکیمی یئنی ایل مناسبتی ایله شنلیک اشتراکچیلارینا تحویل شاهیسی یعنی کئچید پوللاری آدلاندیریلان خیردا گوموش سکه لر پایلاییر. بونونلادا البته قیشدان یازا کئچید نظرده توتولور.
تورکمنلرده ده یئنی ایل قاباغی و یئنی ایلده بیر سیرا قید ائتدیگیمیز عادتلری حیاتا کئچیریرلر. “گنجلر گئجه اود یاندیرار اویونلار اوینار، ماهنیلار اوخویارو اگله‌نرلر. نوروزدا یئددی طعام آدیندا اؤزه ل یئمک بیشیریلیر. دیگر نوروز یئمگی گؤچه (بوغدا یارماسی)، نوروز یارما، یئنی گؤیره ن یاشیل بوغدادان سمنیدیر.
تورکیه ده یئنی ایل قاباغی و بایرامدا چئشیدلی یئنی ایل تؤرنلری حیاتا گئچیریلیر. اود یاندیریلیب اوستوندن آتیلما عنعنه سی، مختلیف فال مقصدی ایله نیت ائتمه عنعنه سی، اوشاقلارا هدیه وئرمک عادتی، یومورتا بویاماق مختلیف فورمالاردا شنلیک مراسیملری و سایر عادتلره اشاره ائتمک اولار. ” بایرام گونو یاخینلاشدیقجا ائولرده عمومی بیر تمیزلیگین حرکتلیلیگی یاشانیر.ائولرین هر اوداسی باشدان سونا سیلینیب سوپورولور، باخمالی و تعمیر ائدیلمه لی یئرلره ال گزدیریلیر. بو گونده تمیز و گؤزه ل البیسه لر گئیلیر.
تورکیه نین بیر سیرا یئرلرینده بایرام قاباغی اوینانان اویونلارین بیریده کوسا ـ کوسا اویونودور. بو اویون بیر سیرا بؤلگه لرده او جمله دن ” وان بولگه سینده ۲۰ شوبات گئجه سی کؤیلرده اوینانان بو اویون دوغوبیازیدده ۱۷ شوبات گونو اوینانیر.
بایراملا باغلی مختلیف اویونلارده بوتون تورک توپلولوقلاری آراسیندا اوینانیر کی اونلاردان بیری یاللی و یا هالای اویونودور. ” هالای بوتون تورک ائللرینده یایقین بیر اویون اولوب، محللی اؤزه للیکلری واردیر.”.
بایرام عنعنه لری کیریم تورکلرینده ده چوخ یایقیندیر. ” کریم تورکلرینده گنج اوغلان و قیزلار آخشامدان سونرا قروپ ـ قروپ توپلاناراق کندین میدانیندا اود یاندیرارلار داها سونرا اودون اطرافینا توپلاشان گنجلردن بیر اوغلان سونرا بیر قیز، بیر ـ بیر هامیسی اودون اوستوندن آتیلارلار.
بایرام عنعنه لری کیریمدا بیر هفته دوام ائدر. اونلار بایرام مناسیبتی ایله قازانلاردا یومورتا قاینادیب مختلیف رنگلره بویارلار. بونلارین بیر حیصه سین اؤزلری یئیر بیر حیصه سین ایسه نوروز بایرامی گؤروشونه گله ن قوناقلارین اوشاقلارینا وئره رلر. کیریم تورکلرینده نوروز گولو ایله ده باغلی گؤزه ل عادتلر واردیر. گنج قیزلار ساچلارینین اوزانماسی، کؤنوللرینین گنج قالماسی اینانجی اساسیندا ساچلارینا نوروز گولو تاخارلار.
بالکان تورکلریدنده ده یئنی ایل بایرامی ایله باغلی عمومی و بیر سیرا اؤزه ل مراسیملر مؤوجوددور. ” بو گونون تؤره نلریندن بیری چؤل اگلنجه لریدیر. بیر گون قاباقدان حاضیرلیق گؤرولور بیر سیرا یئمکلر حاضیرلانیر، سوغان قابیغی ایله یومورتالار بویانیر و حاضیرلانان یئمکلر اگلنجه یئرینه گتیریلیر. اگلنجه لر دوزنله نیر، ماهنیلار اوخونور، گتیریلن یئمکلر یئییلیر. یومورتا قابیغی ایله عادته گؤره دره و یا بولاقدان سو ایچیلیر.”
کئچمیش یوگوسلاویا اراضیسینده یاشایان تورکلرده ده بیر سیرا اؤزه ل مراسیملر مووجوددور. باشقا تورک توپلولوقلاردا اولدوغو کیمی بونلاردا بایرام عادتلریندن مارتوفال آدلی اویون مؤوجوددور. بایرام قاباغی قیزلار نیت توتاراق بو اویونو حیاتا کئچیره رلر. قاشقای تورکلری ده نوروز بایرامینی طنطنه لی شکیلده قید ائدیرلر.
نوروز بایرامی مناسیبتی ایله هامی تزه پالتار آلیر،بایراما حاضیرلیق گؤرور،بایرام آخشامی یاخشی یئمکلر بیشیریرلر و بایرام گؤنو بیر بیرلرینین گؤروشونه گئدیرلر. ایلین تحویلیندن قاباق حنا ایسلادیب گئجه یاتمیش اوشاقلارین آیاقلارینا قویورلارو بایرام مناسیبتی ایله بیر ـ بیرلرینه هدیه لر وئریرلر.
یئنی ایل بایرامی تورکوستان تورکلرینده ده چئشیدلی عادت عنعنه لرله کئچیریلیر.
اویغور، قازان، اوفا و میشئر تورکلرینده نوروز گونو یاپیلان توپلاتیلاردا اولدوقجا ماراقلی بیر عادت گؤرونمکده دیر. یاز گلدیگی زامان اؤزللیکله نوروز ـ ارگنه کون داستانی اوخونور.
“قازاق تورکلری نوروز بایرامیندا ائولرین باشدان باشا تمیزله ییر، هامی یئنی پالتارلارینی گئیینیر، او گونون سمبولیک یئمکلری بیشیریلیر و قوناقلیقلارا وئریلیر نوروز بایرمیندا مختلف اویونلار اوینانیر، اود یاندیریلیب اوستوندن آتیلیرلار و اسکی ایلین آغیرلیغی -خسته لیگیندن آیریلیرلار. بایرام بیر هفته دوام ائدیر. سو ایله باغلی مراسیملر کئچیریلیر. قازاق قادینلاری گونشه سلام وئریر، بولاق باشینا گئدیب بولاغا یاغ تؤکوب، یئنی اکیلن آغاجلارا بویا چکیرلر. نوروز کؤجه آدلی اؤزه ل یئمک بیشیریرلر.
قیرقیزلار بایرامدا اود یاندیریب اوستوندن آتیلارلار، اؤزلرین و اطرافداکی مال ـ قارانی اودون توستوسونه وئریب اسکی ایلین پیسلیکلری و خسته لیکلریندن تمیزلنمه لرینه دایر اینانج عادتینی حیاتا گئچیره رلر.
نوروز عادتلرینین اکثری قیرقیز تورکلرینده ده مؤوجوودور. اونلار نوروز گونو نوروز کؤجه دئییلن بیر نؤو یئمک بیشیره رلر.
چینده یئرلشن شرقی تورکوستان اهالیسی ـ اویغور تورکلری ده یئنی ایلی طنطنه ایله قید ائدرلر.
ایلین سونوندا خالق یئنی ایلین و باهارین شرفینه نوروزنامه دئییلن قوشقو و بیتلر حاضیرلار، بایرامین ایلک گونو بیر یئره توپلاشیب مختلیف اویونلار، دانس گؤستریلری حیاتا کئچیریلر، شعرلر اوخونار، اؤزه ل یئمکلر بیشیریلر.
” اویغورلار آراسیندا گنج قیزلار نوروز صاباحی بولاق باشینا گئدیب، بورادا نیت توتار و گله جکلرینی آیدینلاشدیرماغا چالیشارلار.”
آلتای تورکلرینده ده بایراملا باغلی ماراقلی مراسیملر مؤوجوددور. ” گون دوغماغا باشلایینجا انسانلاراوجاقلاریندا اود یاندیرار بایرام یئمکلرینی جاضیرلاماغا باشلار.”
قبرس تورکلری ده یئنی ایل بایرامینی مختلف عادتلرله گئچیریرلر. ایلک اوخول اؤگرنجیلری معلیملرینین نظارتینده چؤل و باغلارا چیخیب، سو قیراقلارینا گئدیر و قدیم بایرام عادتلرینی یاشادیرلار. او گون اوچون سوغان قابیغی و چیچکلرله یومورتا قاینادیلیب بویانیر، مختلف یئمکلر بیشیریلیر و اوشاقلار دوزنلی سیرالارحالیندا ال-اله توتوشاراق ماهنیلار سؤیلر و تام بیر بایرام هاواسی ایچینده چؤل و باغ- باغاتا گئدیرلر.