تهدیدها و فرصت های فرهنگی فراخوانی از فضای مجازی

گروه تحلیل:این روزها بسیاری از فراخوان ها از فضای سنتی به فضای مجازی نقل مکان کرده_اند و همراهان خاص خودشان را دارند.
این فراخوان ها که طرفدارانش اگر از مخاطبان نشریات مکتوب سنتی بیشتر نباشد کمتر نیست با شعارهایی که اغلب به دل مخاطبانش می نشیند آنها را دعوت به فعالیت و مشارکت اجتماعی، فرهنگی، اتصادی و گاها سیاسی می کند. فراخوان هایی که به همراه عکس و رنگ و تیتر مناسب و به مناسبت های مختلف افکار مردم را نشانه می گیرند و در ظاهر بسیار نیز موفق بوده اند.
‘بین خطوط برانید’، ‘ سه شنبه های بدون پلاستیک’، ‘ یلدای بدون اینترنت’، ‘ نه به خشونت خانوادگی’، ‘ دریافت درهای بطری’ ، ‘ ماهی قرمز نخرید’ و کمپین ‘نخریدن خودرو از جمله کمپین_هایی هستند که در فضاهای مجازی گوشی به گوشی می چرخند تا یک قرار اجتماعی را شاهد باشیم و با افرادی ناشناس برای منافعی عمومی و شناخته شده عهد کنیم. قرارهایی که دیگر ناشناخته نیستند و خالقش آنها را به بهانه تزریق هدفی خاص به افکار عمومی خلق کرده است.
اما چند سوال: این کمپین ها که این روزها جایی در زندگی ما برای خود باز کرده اند و دیگر ناشناخته نیستند با چه هدفی شکل گرفته اند؟ چه تهدید و چه فرصتی برای جامعه دارد و چگونه باید آن را مدیریت کرد؟
دکتر رضوان حکیم زاده دانشیار دانشگاه پاسخ آن را با ما در میان می گذارد.
حکیم زاده با اشاره به اینکه انسان موجودی ذاتا آزاد و مستقل است گفت: شبکه های اجتماعی و کمپین ها به عنوان یکی از مصادیق اصلی رسانه های مجازی با آزادی عملی که در انتخاب موضوع، نوشتن متن حجم و سهولت انتشار و هزینه ی مالی اندک دارند و با در نظر گرفتن مصونیتی که در ناشناس ماندن منبع شکل_گیری دارند، می توانند یک اعتراض شخصی را به جهت دهی افکار عمومی و تهییج آن برای تأثیرگذاری در سطح داخلی و خارجی تبدیل نمایند.
به همین دلیل شبکه های اجتماعی می توانند انحصار تبادل آرا و افکار در خصوص مسائل کلان و مهم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را که معمولا در اختیار صاحبان قدرت، وابستگان احزاب و نخبگان بوده بشکنند و امتیاز جهت دهی افکار عمومی را همگانی کنند.
این استاد دانشگاه نقش شبکه های اجتماعی را در شکل دهی جریانات دلخواه بسیار تاثیرگذار می داند و ادامه می دهد: در این خصوص می_توانیم از اصطلاح جدیدی با عنوان افکار عمومی الکترونیکی (مجازی) نام ببریم و آن را به عنوان مفهومی معرفی کنیم که معرف نظر بیشترین تعداد ممکن از افراد در فضای بسیار وسیع شبکه ی اینترنت می باشد و به بیشترین تعداد افراد ممکن در کره ی زمین اثر می گذارد.
این کارشناس دلایل مناسب بودن فضای مجازی برای حضور و فعالیت افراد را اینگونه بیان می کند: این فضاها بر خلاف رسانه ها ی سنتی تعاملی هستند. شما زمانی که تلویزیون می_بینید، اخبار می شنوید و یا روزنامه می خوانید دریافت کننده یک طرفه پیام هستید و امکان اظهار نظر برای شما وجود ندارد.
امکان موافقت یا مخالفت با خط اصلی پیامی که از طرف رسانه مطرح می شود برای شما وجود ندارد. اما در کمپین های فضای مجازی هم شما می توانید موافقت و مخالفت خود را با پیوستن و یا نپیوستن اعلام نمایید و دیدگاه خود را نیز به دیگران منتقل نمایید. از طرفی همه ی آدم ها دوست دارند نظرشان را برای دیگران بیان نمایند و مطالبشان خوانده و حرف هایشان شنیده شود، اما همانطور که می دانیم بسیاری از افراد به دلیل فوبیای اجتماعی و نداشتن اعتماد به نفس لازم برای حضور و ظهور علنی و اظهار نظر در صحنه های عمومی در اجتماعی، معمولا از این فرصت ها محروم هستند.
بد نیست بدانید بسیاری از کاربران خیلی فعال شبکه های اجتماعی را افرادی شکل می دهند که اتفاقا آدم های خجالتی و کم رو هستند و از این مسئله رنج می برند اما از طریق شبکه های اجتماعی و کمپین ها این امکان برای آن ها به وجود می آید که از طریق فعالیت در چنین رویداد های اجتماعی همگام با دیگران نظرشان را بیان نمایند.
حکیم زاده می گوید: یکی از تحلیل گران سیاسی در خصوص کودتای نافرجام اخیر ترکیه بیان می دارد در صورت فعال نبودن شبکه های اجتماعی کودتاگران موفق می شدند چرا که این فضا آگاهی عمومی را در سطح وسیع و با سرعت زیادی بالا برده و با ایجاد هیجان مردم را به بسیج عمومی دعوت می کند.
وی با تاکید بر اینکه در شبکه های اجتماعی جبر زمانی و مکانی وجود ندارد ادامه می دهد: رسانه ها را در کنار قوه مقننه، مجریه و قضائیه معمولا رکن چهارم قدرت لقب می دهند اما امروزه می توان گفت کمپین های مجازی در شبکه های اجتماعی می توانند از نظر سرعت و قدرت تأثیرگذاری رکن اول باشند. شبکه های اجتماعی در وجه مثبت خود می توانند اشاعه دهنده ی آگاهی های عمومی باشند.
مطبوعات، رسانه ها و شبکه های رادیوتلویزیونی در اکثر کشورها و به ویژه کشورهای در حال توسعه معمولا بازار های اصلی تبلیغاتی احزاب حاکم و احزاب قدرتمند اپوزیسیون هستند، حال آن که شبکه های اجتماعی به صورت بالقوه این امکان را در اختیار تک تک افراد اجتماع قرار می دهند که برای طرح عقاید و ایده هایشان جریان سازی و تشکیلات ایجاد نمایند.
بدون این که از پشتوانه ی مالی حاکمیتی و یا صاحبان سرمایه برخوردار باشند.این کارشناس کمپین های مجازی را به راهپیمایی های بدون مجوز تشبیه می کند و اضافه می کند: کاربران بدون درنظر داشتن زمان و مکان مشخصی می_توانند در یک شبکه مجازی راه پیمایی عمومی راه بیندازند و همگان را همراه خود کنند. در گذشته نیز جمع آوری آرای عمومی برای انجام برخی امور در برخی کشور ها مسبوق به سابقه بوده است. به عنوان مثال در انگلستان اگر صد هزار نفر درخواستی را امضا می کردند، این موضوع توسط دولت و پارلمان رسیدگی می شد اما موضوع اینجاست که جمع آوری این تعداد امضا نیاز به زمان زیادی داشت.
در رفراندوم اخیر جدایی و یا بقای بریتانیا در اتحادیه اروپا شاهد بودیم که بیش از یک میلیون امضا پس از رفراندوم و در کمتر از دو روز از طریق کمپین فضای مجازی شکل گرفت.
این کمپین ها با امکان فاصله گرفتن از کانون_های اصلی قدرت در تمام حوزه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که معمولا در دستان سیاست مداران کهنه کار قرار دارد امکان ورود عامه ی مردم و قشر وسیعی از افراد جامعه را به ابراز آرای خود در خصوص مسائل گوناگون فراهم می نماید.
حکیم زاده معتقد است کمپین ها در کنار نقاط قوتی که دارند تهدیدهایی نیز به همراه دارند. او می گوید: فضای مجازی مانند یک نشریه ای است که نیازی به گرفتن مجوز ندارد و در غیاب سازوکار های نظارتی تعریف شده می توانند ابزاری باشند تا با استفاده از جذابیت های روان شناختی فوق الذکر افراد و یا گروه های خاصی اهداف خود را دنبال نمایند که این اهداف نه تنها در راستای مصالح عمومی نیست بلکه ممکن است هدف خاصی را دنبال کند که نفع عمومی را دربرنداشته باشد.
به عنوان مثال، پس از فاجعه ی تاسف بار منی برخی افراد با سوء استفاده از احساسات جریحه دار شده ی مردم سعی کردند تا کمپینی در جهت تخطئه ی فریضه ی الهی حج و بی خاصیت بودن آن راه اندازی نمایند و یا با مستمسک قرار دادن رفتار غیرمسئولانه ی حکام آل سعود، محملی برای نفی ارتباط با اعراب و مطرح کردن مسائل قومی و نژادی و برتری نژاد فارسی و آریایی را مطرح نمایند که در آن وضعیت و فضای خاص می تواند طرفداران بسیاری را به خود جلب نماید و این امر اندک اندک می تواند در شکل گرفتن افکار افراد در کانال های خاص کمک نماید و به عبارتی تفکر افراد را کانالیزه کند.
این استاد دانشگاه با تشبیه کردن کمپین ها به شمشیری دوله خاطرنشان می کند: در پژوهشی که در بین جوانان کشورهای عربی انجام شده است مشخص شده که شبکه های اجتماعی به صورت عام و کمپین های شکل گرفته در فضای مجازی به طور خاص تأثیرگذاری های مثبت و منفی را در شکل دهی افکار جوانان داشته اند. در حالی که آیتم های نظیر ابرازآزادانه عقیده سیاسی بدون ترس از پیگرد ،مشارکت درفعالیتهای عام_المنفعه، ایجاد حس جمعی دردفاع از وطن و ترویج روحیه میهن پرستی، افزایش اطلاعات علمی و آگاهی های بهداشتی، تلاش برای حمایت ازفعالیت های زیست محیطی و تحریم کالاهای خاص از موارد تأثیرات مثبت تصمیم_گیری های جمعی در کمپین های مجازی عنوان شده است.
او ادامه می دهد: مواردی چون هدر دادن وقت، تحریف حقایق و تشویش اذهان عمومی ترویج شایعات، غرق شدن در خوشگذرانی و تضعیف اخلاق، ترویج امور ضد دینی و اخلاقی توهین به عادات و رسوم، تحریک کینه و خشونت و نگرشهای ن‍ژادپرستانه، تحقیر قومیت_ها و خرده فرهنگ ها به عنوان پیامدهای منفی اجتماعات خودجوش در کمپین های مجازی شناسایی شده اند.
به نظر می رسد در حالی که در خصوص تمام وسایل سنتی رسانه، مشخص است که صاحبانشان کیستند؛ چه جهت گیری هایی دارند و چه کسی آن را تامین مالی می کنند و بر اساس آن می توان افکار و آرای ارائه شده را ارزیابی و تحلیل کرد اما در خصوص افکار عمومی الکترونیکی به درستی نمی دانیم چه کسی مالک آن است؛ چه کسی قدرت هدایت را برعهده دارد و چگونه می توان افکار مطرح شده را نقد کرد به همین خاطر چون همگان در معرض دریافت آن می باشند لذا باید آگاهی عمومی در خصوص سواد رسانه ای را بسیار ارتقا داد.
حکیم زاده با تاکید بر این نکته می گوید: به نظر می رسد بهترین شکل مدیریت و نظارت، بالا بردن سواد رسانه ای افراد است که اتفاقاً از ظرفیت همین شبکه ها می توان برای چنین امری بهره برد.
به عبارتی شبکه ها ی اجتماعی مدرسه های همه جا، همه زمان و همه گیرهستند و برای آگاه سازی عمومی می توان از آن ها بهره برد. قطع یقین هرگونه نظارت استصوابی و برخورد های چکشی و محدود کننده می تواند نتیجه ی عکس داشته باشد.
این کارشناس ادامه می دهد: بهترین کار این است ک متولیان فرهنگ جامعه، کمپین های مجازی را به صورت خاص و فضای مجازی شبکه های اجتماعی را به صورت عام به عنوان وسیله ای بسیار مهم و تاثیرگذار در نظر گرفته و آگاهی های عمومی و سواد رسانه ای و تفکر انتقادی افراد جامعه را بالا ببرند و از این طریق بسیاری از هنجارهای غلط را اصلاح نمایند. متولیان فرهنگ هم باید کالاهای فاخر فکری خود را عرضه نمایند.
این بازار بزرگی است که هرکس کالای خود را عرضه می نماید. انسان ها ذاتا دنبال تعالی روح و روان و پالایش خود هستند لذا پیشنهاد می شود کمیت، ابعاد و گستره ی کمپین های شکل گرفته بررسی شود و با استفاده از این داده ها برای مدیریت و استفاده بهینه از این ظرفیت سرمایه_گذاری شود.