بررسی وضعیت زنان در دوره صفویه

بررسی وضعیت زنان در دوره صفویه

شهین جعفری
گروه تاریخ:برای تحقیق و بررسی در زمینه های مختلف اجتماعی و شناخت بهتر زوایای تاریخی یک جامعه، توجه به زندگی اقشار مختلف مردم که دارای شیوه زندگی خاص خود بوده و نقش موثری در سیر تحول و تداوم آن داشته اند حائز اهمیت است. با نگاهی به منابع تاریخی، دست اول می توان از زندگی زنان در دوره صفویه اطلاعات حداقلی را بدست آورد؛ با این حال در منابع پژوهشی کارهای زیادی در این باره صورت نگرفته است. البته نباید فراموش کنیم که بیشتر این اطلاعات هم درباره زندگی زنان طبقات بالا و زنان درباری می باشد. در این بخش تلاش خواهیم کرد که به یک دورنمایی از زندگی زنان در دوره صفویه برسیم.
همانگونه که می دانیم اطلاعات ما در منابع، از قشرهای عادی جامعه بسیار کم و محدود می باشد. دلیل این فقدان اطلاعات به چند نکته بر می گردد:
از آنجا که جامعه ایران یک جامعه مرد سالار بوده، لذا برای زن خارج از شخصیت و هویت مرد، شخصیت جداگانه ای قائل نبوده است و از سوی دیگر، چون بیشتر فعالیت های زن در درون خانه تعریف می شد، لذا در فعالیت های عمومی و اجتماعی چندان جایگاهی نداشته اند. بعلاوه به این نکته توجه کنیم که اگر چه در سفرنامه ها در این باره اطلاعات زیادی وجود دارد، با این حال بیشتر گزارشها سیاحان اروپایی هم معطوف به اواخر دوره صفوی است. در حقیقت اگر هم از این دوره اطلاعات زیادی وجود دارد بخاطر نفوذ فوق العاده زیادی است که زنان درباری در سلطان و مقامات سیاسی دارند.
از سوی دیگر، از آنجا که بیشتر مورخان، مورخان درباری بوده اند، لذا بیشتر به زندگی مقامات سیاسی توجه کرده اند و از پرداختن به زندگی توده های اجتماعی خودداری کرده اند…
در دروه صفوی با چند گروه از زنان سر و کار داریم. زنان طبقات بالای جامعه و بخش عظیمی از دهقانان که به صورت همگانی در تشکیلات قبیله ای در مناطق دور و نزدیک شهرها یا در مناطق کشاورزی به صورت یکجانشین در روستاهای خود زندگی می کردند. آنهایی که در فعالیتهای هنری، صنعتی و مهارتی به شیوه منظمی در شهرهای و شهرکها درگیر بوده اند و زنانی که به صورت موقت ازدواج می کردند؛ روسپیان و کنیزکان. روشهایی که این زنان از طریق آن در زندگی اجتماعی شرکت می کردند متفاوت بود، اما در کل نمایش زن در خور تعجب و ستایش بوده است.
شاه می توانست از هر زنی که در هر جایی از محدوده قلمرو وی زندگی می کند و مورد پسند سلطان واقع شده، به حرمسرای خود منتقل کند و برای سلطان تعدد زوجات مهم نبوده است. زنان حرمسرا در حالی که در درون حرمسرا با لباس رنگی و ظریف و چند تکه ظاهر می شدند، ولی هنگامی که قصد خروج از قصر و کاخ را داشتند با روبند و چادر به گونه ای که در معرض دید نامحرم واقع نشوند، خارج می شدند. زنان درون حرمسرا فقط هنگام صحبت با شاه و خواجه های حرمسرا و دوگروه شاهزادگان و روسا و یا زیر دستان خود چهره خود را نشان می دادند و در غیر این صورت صورت زنان با روبندها، همواره پوشیده بوده است. زنان درباری و زنان اشراف و بزرگان در مناسبات های مختلف که جشن ها و مراسم های خانوادگی برگزار می شدف شرکت می کردند
زنان صفوی به خصوص زنان درباری و اشراف دارای عناوین و القاب خاص بودند که با توجه به مقام و مرتبه اجتماعی شان به آنها اطلاق می شد. عنوان بیگم تنها به خواهران، دختران، عمه و خاله های شاه و هر زنی که از خاندان سلطنتی بود اطلاق می شد و زنان دیگر عنوان خانم داشتند، و بزرگترین و محترمترین زن حرمسرا را، که به دلایل مختلف بر دیگران برتری داشت، بیگم می گفتند.زنان حرم در فعالیتهای مختلف از جمله شکار همراه پادشاه شرکت می کردند و حتی گاهی خود اقدام به شکار نموده و با نیزه کمان و تفنگ شکار می کردند.در زمان شاه طهماسب اول که مردی متدین بود، زنان ایران بسیار محدود و محجوب بودند و از خانه مگر به حکم ضروت خارج نمی شدند و در کوی برزن پیاد نمی گشتند.. شاه عباس بر خلاف جد خود تا حدی به زنان آزادی داد به طوری که در زمان او جز زنان بزرگان و رجال کشور، که باز هم بسیار کم از خانه بیرون می آمدند، زنان سایر طبقات در کوچه و بازار دیده می شدند. برای اینکه زنان هم از تماشای چراغان و آتش بازی مراسمات جشن ها محروم نمانند، ایشان را در اینگونه تفریحات وارد می کرد حتی روز چهارشنبه را برای گردش زنان در چهار باغ و سی سه پل اختصاص داده بود.
بسیاری از زنان و دختران درباری در این دوره از تعلیم و تربیت نیز بهره مند بودند، گاه در راستای مقاصد شخصی و گاه در راستای سیاسی از آن بهره می بردند از جمله می توان به تاجلو خانم همسر شاه اسماعیل اول و تعداد دیگری از زنان خاندان صفوی مانند: حوری خان خانم، مریم بیگم و زینب بیگم را نام برد.
گروه دیگر از زنان، روسپی ها بودن که بیشترین اطلاعات در باره آنها در سفرنامه ها وجود دارد .نقش زنان درباری در تحولات سیاسی و اقتصادی و حتی اوقاف نمود چشمگیری دارد که در اکثر منابع تاریخی بازتاب زیادی پیدا کرده است که به یک مورد از آن اشاره می کنیم:پریخان خانم‏:ظاهرا لایقترین فرزند شاه طهماسب، پریخان خانم بود که نه تنها در شخص شاه بلکه در بسیارى از سران ایلها و طایفه‏هاى آن دوران نفوذى عمیق داشت. این زن پس از مرگ پدر، به کمک ایادى و اعوان خود، به سود اسماعیل میرزا تلاش فراوان کرد و چون پس از ماهى چند، از رفتار ناهنجار و کشتارهاى فجیع شاه اسماعیل بیمناک شد، موجبات کشتن وى و روى کار آمدن محمد میرزاى خدابنده را فراهم ساخت. بسیارى از اعیان و ناموران که شاهد این بزهکاریها بودند و از گرایش اسماعیل به آیین تسنن نفرت داشتند، با پریخان خانم که کرارا مورد اهانت اسماعیل قرار گرفته و بیش از معادل دویست هزار دوکاتو از داراییش را از دست داده بود، توطئه کردند و حبه‏هاى تریاکى را که اسماعیل عادت به خوردن آنها داشت، زهرآلود کردند و به این ترتیب وی در (۹۸۵ ق=۱۵۷۷ م) در ۴۴ سالگى درگذشت. بعضى مى‏گویند که وى مصمم بود بار دیگر آیین تسنن را جانشین مذهب تشیع کند، ولى صاحبنظران این سخن را تهمتى ناروا مى‏خوانند و معتقدند که دشمنان وى چنین شایعه‏اى را منتشر کرده‏اند. قدر مسلم اینکه اسماعیل با خشکه‏مقدسى و تعصبهاى بی جا مخالف بود و همواره مى‏گفت: «گروهى به حیله و سالوس، سالیان دراز پدرش را گول زده بودند.» ناگفته نماند که شاه و ملکه جدید که از نفوذ معنوى پریخان خانم بیمناک بودند، با طرح توطئه‏اى وى را خفه کردند.» با در نظر گرفتن نفوذ زنان درباری در سلاطین هر چقدر به پایان دوره صفوی نزدیک می شویم، نفوذ زنان بیشتر می شود.
اصلاحات شاه عباس در مورد ساختار سیاسی ایران صفوی و کاهش قدرت ترکمانان و قزلباشها، باعث حضور هر چه بیبشتر زنان در مسائل سیاسی نسبت به قبل شد؛ هر چند قبل از این اقدام نیز زنان در مسائل سیاسی دخالت می‌کردند فرمان می رانده اند و برای حفظ قدرت همچون مردان دسیسه چیده توطئه کرده و رشادتها می ورزیدند. آنان قسی القلب بوده و مرتکب قتل و کشتار می شده و برای حمایت از افراد مورد نظر خود لشگر کشیده اند.
درباره نقش و جایگاه زنان توده مردم، فعالیت های اجتماعی آنان، پوشش، آیین ها و مراسمات و… در منابع تاریخی اطلاعات چندانی وجود ندارد در حالیکه در سفرنامه اروپاییان در این باره اطلاعات زیادی وجود دارد.

نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۲۱ تیر ۱۳۹۴ ساعت ۴:۲۸ ق.ظ

دیدگاه


هشت × 5 =