محمد آسیابانی
گروه فرهنگی: صنعت نشر شاهراه علم و فرهنگ هر کشوری است. نشرهای معتبر در هر کشور، هرکدام به مثابه یک مکتب فکری در روند گسترش علم و فرهنگ نقش دارند.
آنها هستند که اهالی علم و فرهنگ و دانشمندان هر حوزه‌ای را به جامعه و گام تمام دنیا معرفی می‌کنند. این ناشران هستند که با انتخاب منابع برای تالیف یا ترجمه، باعث ایجاد تبادلات فرهنگی و علمی جهت‌دار بین فرهیختگان ناهمزبان جهان می‌شوند و از طرفی همین انتشاراتی‌ها هستند که در صورت افول و کسادی و در صورتی که ناگزیر از تامین اولویت‌های مالی باشند، ممکن است خواسته یا ناخواسته جهت فکری و علمی یک کشور را در مسیر نادرست قرار دهند. در این حرفه اولویت با دغدغه‌مندی‌هاست نه پول؛ وگرنه همیشه جاهای بهتری برای سرمایه‌گذاری نسبت به صنعت نشر وجود دارد. اما اگر انتشاراتی‌ها در تامین حداقل‌های مالی‌شان فرو بمانند، ممکن است ناگزیر از رفتن به سمت فعالیت‌هایی بشوند که حتی خودشان هم آن‌ها را سودمند نمی‌دانند. این روزها همه از بحران کاغذ و اتفاقات ریز و درشتی که برای صنعت نشر به‌وجود آمده اطلاع دارند. پیش از این هم مشکلاتی بود اما در حال حاضر حوزه کتاب شاید روزهایی حتی سخت‌تر از گذشته را تجربه می‌کند. تعارفی در کار نیست مشکلات اقتصادی و کم ارزش شدن پول ملی باعث شد تا درآمد مردم ناچیزتر از قبل شود، اما به ناچار باید کالاهای اساسی را بسیار گران تهیه کنند.
به واسطه نوسانات نرخ ارز تولید در کشور ما در همه حوزه‌ها گران شده و درصد عمده‌ای از تولید هم نیاز به وارادت کالاهای سرمایه‌ای دارد. بنابراین اجناس بسیار گرانتر از قبل به دست مردم می‌رسد و این در صورتی است که درآمد مردم به نسبت سال‌های گذشته تفاوت چندانی نکرده و بلکم حتی کمتر شده است. به بیان واضح‌تر دخل مردم با خرج‌شان نمی‌خواند و درآمدها حتی کفاف خوراک و پوشاک را نمی‌دهد.تولید کتاب نیز از روند حاکم بر اقتصاد تولید در ایران امروز برکنار نیست، بنابراین طبیعی است که قیمت پشت جلد کتاب‌ها به نسبت سال‌های قبل چند برابر شود، هرچند که ناشران نسبت به دیگر تولید کنندگان منصف‌تر هستند و کالای تولید شده آنها به نسبت کالاهای دیگر افزایش قیمت نجومی پیدا نکرده است. با این اوصاف اما باید به مردم و مخاطبان حق داد که درآمد خود را صرف هزینه‌های مسکن، خوراک و پوشاک کنند و نه کتاب. نباید انتظار داشت که عامه مردم کتاب را به قوت روزانه و نواله ناگزیرشان ترجیح دهند. چنین کاری عقلانی هم نیست و باید به خرد کسی که پول نان خود را برای خرید کتاب هزینه می‌کند، شک کرد. در چنین اوضاعی برنامه‌هایی مانند طرح‌های فروش فصلی کتاب می‌تواند در حکم مسکنی برای دست اندرکاران اقتصاد نشر در ایران باشد. با توجه به آغاز هفته کتاب پای صحبت‌های تنی چند از کتابفروشان نشستیم. گفت‌وگو با فعالان این صنف که پاتوق اکثر آنها حد فاصل چهارراه ولیعصر تا میدان انقلاب تهران است، در حقیقت نقبی به اوضاع رنجدیده فرهنگ و دانش در این روزهای ایران است؛ دانش و فرهنگی که تلاطم‌های سنگین‌تر از این را هم در تاریخش تجربه کرده اما هیچ‌وقت آخرین شعله‌های آن خاموش نشده است. متاسفانه کماکان بازار اصلی کتاب در ایران، خیابان انقلاب تهران است و وقتی کتابفروشان این محدوده شرایط مناسبی ندارند، درباره کتابفروشان شهرستان‌ها چه باید گفت؟
گرانی کاغذ، دلیل اصلی کاهش سرانه مطالعه در ایران
مسئول کتابفروشی مروارید در خیابان انقلاب با اشاره به شرایط تاسف‌بار حال حوزه کتاب گفت: شرایطی که امسال برای حوزه کتاب پیش آمده، تاسف‌بار است چراکه قیمت کاغذ بالارفته و کاغذ کم شده و کتاب‌ها بسیار گران شده‌اند و ما کتاب‌هایی را می‌بینیم که برخلاف ارزش اصلی خود دو یا سه‌ برابر بالاتر از حد واقعی قیمت‌گذاری شده‌اند و بر این اساس شاهد ریزش مخاطبان کتابخوان هستیم. وی افزود: کتاب از جمله کالاهایی است که مردم به‌راحتی آن را حذف می‌کنند و با این گرانی‌ها و قیمت‌های عجیب کتاب توان خرید از مردم گرفته شده و بر این اساس سرانه مطالعه در کشور کاهش پیدا می‌کند. اگر در سال گذشته قیمت فروش سه کتاب برابر ۱۰۰ هزار تومان بود امسال فروش یک کتاب ۱۰۰ هزار تومان است و این یعنی کاهش مخاطب کتابخوان و عدم ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در جامعه که امری ناخوشایند است.این مسئول کتابفروشی با بیان اینکه طرح‌های فصلی کتاب حرکتی مثبت در جهت رشد فرهنگ کتاب‌خوانی است، گفت: هفته کتاب همیشه برای خواننده کتاب، ناشر و کتابفروش خوب بوده‌ است و این طرح‌های فصلی که با برگزاری هفته کتاب آغاز شد، فرصت بسیار مفید و موثری برای کتاب‌خوانان حتی بهتر از نمایشگاه کتاب فراهم می‌کند. من فقط امیدوارم که هرچه زودتر اقداماتی جهت پیشرفت صنعت نشر صورت بگیرد و گوش شنوایی صدای ضعیف ناشران را شنیده و برای دردهایشان مرهمی فراهم کند. وی تاکید کرد: وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی باید تجهیزات دولتی را در اختیار نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان بگذارد و برای کتاب نیز خودش قیمت تعیین کند تا کتاب به قیمتی به دست مخاطب برسد که توان خرید داشته باشد. سانسور و ممیزی آفت اصلی در حوزه کتاب و عدم کتاب‌خوانی مردم است. مسئول کتابفروشی مولی نیز درباره وضعیت حضور مخاطبان و اهالی کتاب در کتابفروشی‌ها اظهار کرد: وضعیت حضور خوانندگان کتاب و مراجعان کتابفروشی خیلی کم شده‌ و با سال گذشته تفاوت بسیاری داشته است. تیراژ کتاب‌ها نیز افت داشته و وضعیت غیرقابل باوری را در این حوزه بوجود آورده‌است. وی در ادامه با اشاره به آفت و ضعف اصلی حوزه کتاب یادآور شد: آفت و ضعف اصلی حوزه کتاب سانسور و ممیزی است. ممیزی سبب شده که مخاطب نسبت به حوزه کتاب و کتابخوانی بی‌اعتماد شود و تا زمانی که آثار به شکل و محتوای اصلی به دست مردم نرسد و همه چیز در کتاب‌ها سانسور شده باشد مردم نسبت به حوزه کتاب دلسرد بوده و رغبتی به خوانش کتاب ندارند. کشورهای کمی در دنیا وجود دارد که با ممیزی در آثار مخاطب را نسبت به کتاب‌خواندن دلسرد کند. من نمی‌دانم چرا وقتی کتاب‌ها اعلام ‌وصول می‌شوند باز آثار توقیف شده و از بازار جمع می‌شوند؟ وی تاکید کرد: اعتماد باعث می‌شود که بحث گرانی کتاب به حاشیه برود و وقتی مخاطب با اعتماد کتابی بخرد و یا بخواند قطعا گرانی آن اثر بحث مهمی برایش نخواهد بود اما وقتی مردم نسبت به کتاب دلسرد و بی‌اعتماد شوند جلب دوباره اعتماد کار سختی است.
تغییر شیوه کتابخوانی مردم
مسئول کتابفروشی طهوری درباره وضعیت نشر و خرید کتاب در کتاب‌فروشی‌ها گفت: در یک جمله به طور کامل می‌توان گفت؛ هرسال دریغ از پارسال! من امسال در کتاب‌فروشی طهوری تنها یک کتاب به چاپ رساندم و چندکتاب هم با تیراژ ۱۰۰ یا ۲۰۰ عدد به چاپ رساندم. وضعیت انتشاراتی‌ها و ناشران اصلا مساعد نیست و همگی در چاپ کتاب با احتیاط و محتاطانه عمل کرده یعنی دست به عصا حرکت می‌کنند. هزینه نگهداری، چاپ، صحافی کتاب بسیار سنگین است و باید درنظر گرفته شود چراکه باید هزینه‌ها یا برابر شده و یا جبران خسارت شود. وی در ادامه با تاکید بر گرانی کاغذ که منجر به گرانی کتاب شده‌ است تصریح کرد: از نظر مشتری و کسی که خواهان خرید کتاب است، گرانی آفت حوزه کتاب است و اکثرا کسانی که پا به کتابفروشی برای خرید کتاب چه غیر درسی و چه کتب دانشگاهی می‌گذارند در بدو ورود در ابتدا پشت جلد را نگاه می‌کنند و بعد اقدام به خرید می‌کنند. گاهی کتاب‌ها را شریکی خریداری می‌کنند که علت اصلی تمامی این رویدادها افزایش نابسامان قیمت آثار در انتشاراتی‌ها است. مسئول کتابفروشی طهوری با اشاره تغییر نوع کتاب‌خوانی مردم در جامعه از کتاب کاغذی به کتاب دیجیتال بیان کرد: امروزه نوع کتاب‌خوانی مردم تغییر کرده‌ است و اگر دیگر حضور فعال و گرمی در کتابفروشی‌ها ندارند دلیل بر عدم کتاب‌خوانی مردم نیست بلکه شیوه کتاب‌خوانی آنها تغییر پیداکرده ‌است و از کتاب کاغذی به کتاب دیجیتال رسیده‌است. کتاب‌ها امروزه به راحتی در صفحه وب و اینترنت قابل دسترس شده‌است و هر کتاب قدیمی که مردم خواهان آن باشند به راحتی در صفحه وب قابل دریافت است. وی در پایان گفت: در آینده نزدیک قفسه‌ها از کتاب خالی می‌شود و جای آن را سی‌دی و میکروفیلم‌ها می‌گیرند که به راحتی برای مخاطب قابل دریافت و دسترسی است و این چشم‌اندازی از وضعیت کتاب و کتاب‌خوانی در جامعه امروز است که نمودهایی از آن به‌راحتی در دنیای اطراف قابل دیدن است. گرانی و لاکچری شدن کتابمسئول کتابفروشی کیهان در ابتدا درخصوص استقبال از این کتابفروشی و فروش کتاب گفت: کتابفروشی کیهان به دلیل اینکه شاکله آثارش مذهبی و سیاسی بوده در برخی فصول مذهبی مثل ماه محرم که فروش دیگر کتابفروشی‌های معمولی پایین می‌آید، فروش بالایی دارد اما در اربعین‌حسینی که بسیاری از مردم به سفر کربلا رفته و حضور ندارند فروش ما پایین آمده بود. در کل وضعیت کتابفروشی ما خوب است اما نسبت به سالیان گذشته افت کرده‌ایم.وی با اشاره به تاثیرگذاری برگزاری برنامه‌های هفته کتاب اظهار داشت: هفته کتاب و بحث روز کتاب‌گردی که با احمدمسجد جامعی شروع شد از لحاظ فروش و خرید کتاب توسط مردم کمکی به ما نمی‌کند اما اگر این روز و این فرهنگ تنها محدود به یک هفته و یک روز در سال نباشد قطعا در آینده به تدریج تاثیرگذار خواهد بود. در مجموعه طرح‌هایی که وزرات ارشاد برای ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی گذاشته است طرح‌های فصلی، طرح موفق‌تری نسبت به دیگر طرح‌ها بودند. این فعال در صنف کتابفروشی همچنین ادامه داد: بحث کتاب و کتاب‌خوانی در اولویت‌های اصلی مردم نیست و امری فرعی خانواده‌ها به شمار می‌آید. با شرایط نابسامان اقتصادی که در جامعه حکم‌فرما شده و گرانی کاغذ بر خرید کتاب تاثیرگذار بوده و با افزایش این گرانی‌ها نیز کتاب در آینده به یک کالای لاکچری تبدیل می‌شود. وی با تاکید بر تاثیر تخفیف در طرح‌های فصلی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی جهت خرید آثار در هفته کتاب یادآور شد: از نظر من وقتی در فروش یک کالا تخفیفی به مخاطب داده می‌شود این به معنای بی‌ارزش کردن کالای فروشنده است و این یک مسئله ذهنی و روانی است و از طرفی وقتی مخاطب به فروشگاه کتاب می‌رود به صورت عادت از کتاب‌فروش تخفیف می‌خواهد و این به‌نوعی ذهن مخاطب را مدام درگیر تخفیف‌های خرید کتاب می‌کند و در هر مقطع عادت به تخفیف می‌کند و اگر تخفیفی به مخاطب داده نشود خرید نمی‌کند و این سبب شده که مخاطب به نوعی بدعادت شود و باید به نوعی فرهنگ سازی کرد که مخاطب در هر مقطع با تخفیف و یا بدون تخفیف به خرید کتاب اقدام کند. هفته کتاب برآیند مثبتی بر ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی مسئول کتابفروشی اسم نیز در خصوص ضعف و چالش‌های پیش‌رو در حوزه کتاب گفت: طبیعتا در بازار کتاب یک افت نسبی وجود دارد زیرا وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم نابسامان شده و کتاب به دلیل اینکه کالای اساسی مردم محسوب نمی‌شود، از اولین کالاهایی است که از سبد خرید مردم کنار گذاشته می‌شود. وی افزود: هفته کتاب قطعا بر ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و خرید کتاب مردم تاثیرگذار است اما به طور مستقیم بر ناشران تاثیر ندارد و تاثیر اصلی و مثبت بر کتاب‌فروشی‌ها است. ترویج کتاب‌خوانی و این برنامه‌های هفته کتاب برآیند مثبتی بر ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی دارند. این مسئول با بیان اینکه قواعد و قوانین حوزه نشر باید دچار تغییر و بروز رسانی شوند، خاطرنشان کرد: بازار کتاب ما به شکل سنتی است و باید ما با قوانینی سر و کله بزنیم که نیم قرن است که ثابت مانده‌است که لزوما به معنای بد بودن آن قواعد نیست اما نیاز به بروزشدن و پویا شدن دارد.
وی در پایان درباره تاثیرگذاری طرح حمایت فصلی بر حضور مردم و فروش کتاب در کتابفروشی‌ها خاطرنشان کرد: بحث اصلی مردم گرانی کتاب است. تخفیف‌ها درصد کمی از این گرانی‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. بخشی از این گرانی به وضعیت کل اقتصاد و نیمی دیگر به بی‌برنامگی و تدبیر ضعیف دیگر نهادها بازمی‌گردد. جنبشی مثبت برای ترویج کتاب‌خوانی در کشور مسئول کتابفروشی افق در پایان با اشاره به برگزاری هفته کتاب و تاثیرگذاری بر استقبال از خرید کتاب گفت: هفته کتاب و برنامه‌هایی که در این هفته جهت ترویج فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی شکل می‌گیرد، یا هر عمل و حرکتی که منجر به توجه به مسائل و مشکلات حوزه کتاب بشود اتفاق مهمی بوده و مخاطب را جذب می‌کند. وی افزود: زیربنای رشد هر جامعه و کشوری کتاب و قلم است. گفته می‌شود که سرانه مطالعه در ایران کم است اما اینطور نیست بلکه کتاب خوب کم است که مخاطب را به خود جذب کند، آثار با مفهوم در این عصر به پایان رسیده‌ است. هفته کتاب برای ما و انتشارات دیگر جنبشی مثبت در جهت ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی است. انتشارات افق در هفته کتاب تخفیف ویژه‌ای برای مدارس درنظرگرفته است تا نمایشگاه‌های کتاب مدارس را حمایت کند و سهم خود را در این هفته ادا کند.به گزارش آرازآذربایجان به نقل از مهر ، مسئول کتابفروشی افق با تاکید بر نهادینه شدن فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی در جامعه بیان کرد: رسانه‌ها باید دید عمیقی نسبت به نقد، معرفی و رونمایی از کتاب داشته باشند. رشد قیمت کاغذ و مواد اولیه تولید کتاب سبب کم کتاب‌خوانی مردم می‌شود. کتاب در کشور ما از نظر من یک کالای ارزان است اما بر اساس پایه درآمدی خانواده‌ها کتاب کالای ارزانی محسوب نمی‌شود چراکه درآمدها پایین بوده و خرید کتاب برای مردم امری سخت و گران شده‌است و براساس آن کتاب اولویت اول مردم نیست. فرهنگ کتاب‌خوانی باید در خانواده نهادینه شود تا فرزندان خانواده براساس این فرهنگ که در پدر و مادر نهادینه شده‌است به کتاب‌خوانی ترغیب شوند.
AraZazarbaiijan.farhangi@gmail.com