بازنمایی خانواده؛ آینه ای فرهنگی برای حیات امروز
گروه فرهنگی: موضوع بازنمایی خانواده آنقدر مهم و گسترده است که بتوان فرصت¬های چندباره مکتوب و یا کارگاه¬های بصری و زنده چندگانه را به آن اختصاص داد. طبیعی است که این مجال اندک نمی¬تواند درباره این موضوع به نحو جامع و به قدر کافی عمل کند.
از سوی اساسا آنقدر اطلاعات و داده-های در اختیار نیست که بتوان با تکیه بر آنها تمام ابعاد موضوع را بررسی شود. از این رو، فقط چیستی بازنمایی خانواده در ایران و تأثیرات هر یک از فناوریهای ارتباطی و رسانه ای مانند کتاب، مطبوعات، رادیو و تلویزیون بر آن را به وجهه همت خود قرار خواهد داد.
بازنمایی خانواده که در نتیجه گسترش رسانهها و فناوریهای ارتباطی از صنعت چاپ گرفته تا رادیو، تلویزیون، ماهوارهها و اینترنت، بیش از هر چیز دیگر برای شناخت مسائل خانواده در جهان امروز و ایران معاصر اهمیت دارد.
بازنمایی عبارت است از استفاده از زبان و نظام دلالت برای معنادار کردن و فهم جهان هستی. امروزه رسانه¬ها، علوم انسانی، اجتماعی و زبان محاوره در خدمت بازنمایی واقعیت¬ها یا پدیده¬های انسانی و فرهنگی (اجتماعی) از جمله خانواده است.
امروزه خانواده موضوعی برای گفتگو در سطوح و روشهای مختلف شده است. امروزه خانواده مفهوما ً و بنیادا ً در جامعه ایران تبدیل به مسئله شده است. ازدواج، طلاق، آمار، اشتغال جوانان، دادسراهای خانواده و… موجب شده است خانواده به موضوعی تبدیل شود که وقتی میخواهیم درباره زندگی سخن بگوییم، از خانواده سخن میگوییم.
امروزه دانشگاه¬ها محققان، مجلات و رسانهها به طور گسترده درباره خانواده بحث میکنند. این امر، تحولی اساسی در معنا و مفهوم خانواده را نشان میدهد. توجه کردن به خانواده و قرار دادن آن در مسیر شناخت، از تغییر الگوی خانواده و ابعاد گوناگون آن حکایت میکند.
لذا، یکی از این تحولات رویت پذیر شدن تمام زوایای پنهان و آشکار خانواده و بیرون آمدن آن از سطح ناخودآگاه و قرار گرفتن آن در خود آگاه ماست. توجه به خانواده عبارت است تلاشی گسترده برای دیدن و نشان دادن خانواده. در اینجا از آن به عنوان »بازنمایی« خانواده نام میبریم. این بازنمایی گسترده علل، دلایل، نتایج، پیامدها و معانی گوناگون و قابل توضیحی دارد. بازنمایی خانواده یکی از ویژگیهای جهانی در دنیای امروز است. تمام ملت-ها امروزه رسانه¬ای شده و در جهان رسانه¬ها غرق شده¬اند.
از این رو، بازنمایی خانواده موضوعی است که هم جنبه محلی یا ملی دارد و هم جنبه جهانی. به عبارت دیگر، دو گونه یا در دو سطح میتوان از بازنمایی و خانواده صحبت کرد. گاه می¬توان از بازنمایی خانواده در یک جامعه معین ( کشوری و یا شهری)، مثلا ً ایران و یا ارومیه بحث کرد و گاه به بررسی کلی یا نظری بازنمایی در سطح جهانی پرداخت.
مفهوم بازنمایی از بدو ظهور رشته مطالعات فرهنگی در دهه ۱۹۶۰ از بنیادترین مفاهیم آن به شمار میرود. در گفتمان مطالعات فرهنگی عمدتا ً بر این امر تأکید می¬شود که بازنمایی¬ها به هیچ وجه بازتاب کامل و صرف واقعیت نیست بلکه تصاویر جهت¬داری است که در جهت بازتولید ایدئولوژی پنهان گفتمان مسلط عمل می¬کند. از این رو، بررسی بازنمایی خانواده، علل برجسته بودن خانواده در بازنمایی¬های رسانه¬ای و یا تبدیل شدن خانواده و اشکال زیست خانوادگی به ابژه رسانه¬ای و نهایتاً پیامدهای این بازنمایی¬ها در شکل دهی کردارهای خانوادگی، می¬تواند حرف و حدیث تازه¬ای باشد که مطالعات فرهنگی به ما عرضه می¬کند.
در این میان اتفاقی در دنیای جدید افتاده است و آن اینکه خانواده در سه سطح گوناگون بازنمایی میشود. اولین سطح آن است که بازنمایی خانواده به صورت حسی نشان داده میشود. برای مثال، از مسائل مربوط به روابط جنسی تا مباحث مربوط به نظامهای پوشش و آیینهای خانواده، در قالبهای گوناگون برای ما عریان شده است. در سطح دوم، علوم انسانی برای برملا کردن سطوح مفهومی، معنایی و انتزاعی مناسبات خانوادگی حرکت میکند. انسانشناسی، جامعه شناسی، فلسفه و به طور کلی تمام حوزههای علوم اجتماعی و انسانی به خصوص علوم تربیتی و روانکاوی کوشیدهاند انبوهی از مفاهیم را ابداع کنند که ما سطوح مختلفی از خانواده را بفهمیم.
از مسائل مربوط به آسیبهای خانوادهگی تا مسائل دیگر. در گذشته ابزار دانش شناخت خانواده وجود نداشت، اما امروزه به کمک دانشهای علوم انسانی این امکان پدید آمده است.
در سومین سطح، با استفاده از ابزارهای رسانهای و علوم انسانی و اجتماعی به قابلیت شگفتانگیزی در بازنمایی تطبیقی از خانواده دست یافتهایم. در گذشته هر فرهنگی نهاد خانواده را در چهارچوب تجربی خود میشناخت. برای مثال ما ایرانیان خانواده را در تاریخ چند هزار ساله خود میدیدیم، اما امروزه خانواده در سطح وسیع جهانی، از راه رسانه و از طریق مقایسهای فهمیده میشود. برای مثال، مسائل مربوط به نیازهای جنسی و ازدواج و مناسبات رسمی میان فرزندان و والدین و کارکردهای ارزشها و نظام معنایی درون خانواده، در چهارچوبی مشخص بود و آنها را از شاهنامه، ادبیات دینی و عرفانی خود میگرفتیم اما امروزه اینگونه نیست.
امروزه رسانهها شکلهای دیگری از خانواده را به طور ملموس و مشخص نشان میدهند. خانواده یک سازه اجتماعی است. این سازه اجتماعی، از مجموعه وسیعی از عوامل تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تأثیر میپذیرد، شکل میگیرد و متحول میشود.
نمیتوان خانواده را به عنوان یک مفهوم ذاتانگارانه یا مطلق دانست و درباره آن سخن گفت. فرهنگهای گوناگون، به شیوههای مختلفی سازه اجتماعی خانواده را شکل میدهند. در دورههای گوناگون تاریخی شاهد ظهور معانی و برداشتهای گوناگونی از مفهوم خانواده هستیم.
اگر ما این دورهها را از لحاظ تاریخی مقایسه کنیم، یا فرهنگها را با هم تطبیق دهیم، به درستی درمییابیم چگونه خانواده به مثابه سازه یا برساختی اجتماعی شکل میگیرد و تغییر میکند. امروزه در شرایطی که ما زندگی میکنیم، رسانهها و ابزارهای بازنمایی، اگر مهمترین و قاطعترین عوامل تأثیرگذار بر معنای خانواده نباشند، بدون تردید، از جمله اصلیترین عوامل شناخته میشوند. خانواده به عنوان سازه اجتماعی، به همان میزان که از عوامل عینی مادی تأثیر میپذیرد، تحت تأثیر ذهنیتها، پنداشتها و تصورات ما از خانواده است.
بعد ذهنی خانواده را مجموعهای از دستگاههای مولد معنا و شکلدهنده تصورات ما پدید میآورد. ما بر اساس تخیل خود به بازنمایی خانواده میپردازیم و تحت تأثیر بازنمایی خودمان، تخیل خود را بازنمایی و بازسازی میکنیم. بنابراین، ذهن ما در فرایندی پویا و دائمی به تولید بازنماییهای جدید میپردازد و دوباره تحت تأثیر بازنماییهای جدید از خانواده، خود را بازتعریف میکند.
از اینرو، در شرایط امروزی جهان هنگام بحث درباره خانواده، لازم است بررسیهای دقیق تجربی درباره تأثیر رسانهها (نه تنها رادیوها و تلویزیونها و ماهوارهها، بلکه اینترنت، بازیهای رایانهای و…) صورت گیرد. اهمیت این بحث، نه تنها در جایگاه رسانهای شدن فرهنگ و خانواده است، بلکه رسانهها در زمینه سیاستگذاری برای خانواده، از جمله ابزارهایی هستند که میتوان آنها را مدیریت و برنامهریزی کرد.
از آنجا که رسانهها به صورت نهادی، دستاندرکار تولید فرهنگ هستند و به طور نهادی مدیریت و هدایت میشوند، از این رو سیاست فرهنگی و سیاست خانواده در جامعه میتواند تا حدود زیادی از طریق سیاست رسانهها، پیجویی شود و شکل گیرد.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۵ شهریور ۱۳۹۲ ساعت ۶:۲۷ ق.ظ