ایراندا آذربایجان بولگه سی

اکبر سعادت
آنادیلیمیز:ایراندا آذربایجان شمالاً آراز چایی غرباً شرقی آنادولو، جنوباً کوردستانی و خمسهشرق ده تالش و موغان داغلارینا محدود اولونور.
ایران آذربایجانی دنیزدن اوزاق، یوکسک بیر یایلا (فلات)دیر کی ان مرتفع نقطه لری سهند و ساوالان داغلاری و ان آلچاق نقطه سی متعدد نهرلرین توکولدوگو اورمیه گولودور.
شمالدا آراز چایی و جنوبدا قیزیل اوزن بو یایلایی سولایان سولارین بیر قسمینی خزر دنیزینه چاتدیریر. منطقه نین بویوک لوگو ۱۰۴ مین کیلومتر مربع دیر. هر نه قدر بو ایالتی بیر سیرا داغلار احاطه ائتسه ده، بیر تعداد گئچیتلر آذربایجانی دیگر مملکتلره باغلاماقدادیر. آذربایجان، هندوستان، آنادولو، قافقازیا و ایران یوللاری اوستونده واقع اولدوغوندان، بو ایالت دایما جهانگیرلرین هجوم و یاغما (غارت) مئیدانی و مهاجرلرین کشمکش صحنه سی اولموشدور.
قاراداغ گئچیلمه سی زور داغلارداندیر. سهند داغی ایسه تبریزله ماراغا آراسینداکی گئنیش بیر قسمی احاطه ائتمیشدیر. خزر دنیزی، قارا دنیزه و قافقازیایی ایرانا و عراقا باغلایان یگانه یول مطلقا تبریزدن گئچن یولدور. مثلا آستارا یولو، اردبیل، تبریز، خوی، ارزروم، جلفا، ایروان و تفلیس دن گئچن آراز یولو اولوب، ایران یایلاسینین داخیلینی ماورای قافقازیایا متصل قیلیر.
بیر باشقا یول دا رئواندیزدن گئچه رک ایرانین غربی نی موصل و عراقا مربوط قیلیر. نهایت، سون بیر یول اولاراق تهران، قزوین، زنجان و میانا یولونو گوستره بیلیریز. بو یوللارین موجودیتی آذربایجانین اهمیتینی آرتیرمیش و اورانین تجارت مرکزی اولماسیندا بو ایالتین متعدد و زنگین مرتع لره مالیک، محصول وئرن گئنیش، زنگین بیر توپراق اولماسی بوتون تاریخی دورلرده گوروندوگو وجهیله قونشو اقوامین نظرلرینی جلب ائتمیش و بو اوزدن آسیانین هر بیر نقطه سیندن مهاجرلر گله رک بورادا یئرلشمیشلردیر. هر مهاجرت اورادا اوزوندن بیر اثر قویاراق، گئچیب گئتمیشدیر.
*ورفولوژی (ریخت شناسی- شکیل بیلیمی):
آذربایجان یایلاسی حقیقت حالدا شرقی آنادولو یایلاسینین بیر تمادیسی اولوب، تشکل و بنیه اعتباری ایله شرقی آنادولویا بنزر. بو لگه ده ده کاپالی و جریانسیز دریاچه لر، منهدم و رسوبی اووالار (اووا=دشت)، یوکسک ولقانلیق داغلار بویوک بیر رول اوینار. بو سبب دن بورالاردا آرا-سیرا گوجلو زلزله لر وجودا گلمه ک ده دیر و ایستی معدن سولاری مبذول دور. بونونلا برابر اونو خزر دنیزیله وان حوزه سیندن تمامی ایله آییران اوجا داغ سلسله لری بو یایلایا اوزونه مخصوص بیر مورفولوژی باغیشلاماقدادیر. بو یایلانین وان حوزه سیله داخیلینه غایت اوجا گئچیتلریندن باشقا بیر اتصال یولو یوخدور. بو سببدن طبیعی بیر مستقل منطقه تشکیل ائده بیلیر. آواریز و وضعیت جغرافیاسی مناسبتی ایله ده اونون اوزونه مخصوص بیر اقلیمی واردیر کی آراسیندا بیر انتقال ساحه سیدیر. بو یایلا بو صورت له ۳ طبیعی ناحیه یه تقسیم اولونوبدور:
*غرب ده اورمیه گولو
*شمال دا آراز چایی
*شرق ده قیزیل اوزن چایی
اورمیه حوزه سی قات-قات گولون سطحینه قدر آلچالان بیر تاراچا (ایوان) شکلینده دیر. بو حوزه نین غرب و جنوب طرف لرینی ایکی مین بئش یوز ایله اوچ مین متره اوجالیغیندا داغلار توتموشدور. شمال طرفینده کی قاراداغ داغلاری وولقانلیق حادثات نتیجه سی ایله قارما قاریشیق اولموش داغلاردیر کی شمال غربی سی آز ارتفاع لی و اینجه اولوب، شمال شرقی سی قالین و اوجادیر. لاکین هئچ بیر چای بو حوزه‌دن گئچمز. شرقده وولقانلیق بیر ساحه گورونور کی اونون مخروط لاری بو حوزه یی قیزیل اوزن دن آییریر. وسط ده اورمیه گولو واردیر کی مین ایکی یوز اللی متر سطح بحردن اوجا اولوب بیر مستطیل شکلینده شمال غربدن، جنوب شرقه قدر امتداد ائدیر. بیر چوخ رسوبی اووالار بو داغلارین اتگیندن گولون کنارینا قدر اوزانمیشدیر.
*آراز حوزه سی
آراز حوزه سی اورمیه حوزه سیندن آلچاقجادیر. قاراباغ لا قاراداغ آراسیندا بیر کاوس شکلینده دیر. بو شکل جنوبا دوغرو قانادلارینی آچمیش بیر یئل پازه(طئیف) کیمی قاراداغ داغلارینین ایله‌ریله‌مه‌سیندن حاصل اولموشدور. بو حوزه نین شمال و شمال غربی طرف لرینده آرارات و قاراداغ سولاری نین بیر قسمینی سولویان قوملو اووالار گورونور. بو حوزه نین غرب و جنوب طرفلری داغلیق، شرق طرفلری ایسه بیر اووا شکلینده دیر.وولقانلیق ناحیه نین شرقینده واقع قیزیل اوزن حوزه سی، یعنی شمال و شمال شرقی طرفلرینده ساحل داغلاری واسیطه سی ایله بحر خزردن آیریلیر. جنوب دا کردستان داغلارینا دایانیر. بو حوزه مین بئش یوز- ایکی مین متره ارتفاع سیندا اوجا بیر یایلا (فلات) شکلینده دیر. شمالیندا اردبیل اوواسی جنوبوندا ایسه زنجان واکیدیر. بو حوزه شرقی آنادولو یایلا (فلات) لاریندان زیاده، ایرانین داخیلی یایلاسینا بنزر.
*اورمیه حوزه سی
*جنوب و غرب سلسله لری
شرقده، شرقی آنادولو یایلاسیندان اوچونجو زامان سلسله بیربیریندن آیریلیر. جنوب شرقده زاگرس و شرقده البرز. بو داغ سلسله لری آراسیندا داخلی حوزه لر یاییلیر. بو باغلی و آخمایان حوزه لرین بیریسی اورمیه حوزه سی دیر کی هر نه قدر بو دا شرقی آنادولو حوزه سیندن ساییلیرسادا، اونلاردان فرقی آلچاق لیغی و گئنیش لیغی دیر.شرقی ده آغری داغا اوزانیر و بالاخره زاگرس لا بیرلشیر. زاگرس یایلاسیز بویوک بیر ژورادیر بو سلسله لردن مزوپوتامی چوخورلارینا دوغرو یاخینلاشدیقجا یئنی زامان سوهورو گوروشور. شرقده الوند ده و اوزرینده بیرینجی زمان کالکرلری اوتورموش بلوری داش طاباق لاری گورونور. کالکر (ژوراسیک) لریستانین اوجا سلسله لرینین سوهورونو تشکیل ائدیر و سلسله لری نین مهم طرفلری کالکر کرتاسدان مرکب دیر. بالاخره (ژیپس) مارن و گرییمییوسن کی مزوپوتامیا لوهوکی آلتیندا گوروشور. بو داغلاردا داها دوغروسو بو سلسله لرین دورده اوچ قیسمیندا وادی لر محوری سلسله یه موازی اولوپ استقامت لری (امتدادلاری) شمال دان جنوبا دیر. نه جور کی ساین مره، بو استقامتی آلمیشدیر. کیریمدان تقریباً ۲۰۰ کیلومترده جریان ائدر. لاکین دیاله سویو آموت شکلینده بو سلسله یی قطع ائدر و اونون وادیسی ایران یایلاسی ایله بین النهرین آراسیندا مهم بیر گذرگاه دیر.شمالی زاگرسون داغلاری و یا آغری دان باشلایان غربی داغلار آذربایجان یایلاسینی شرقی آنادولو یایلاسیندان آییریر و بو داغ سلسله‌لرینین سولاری ایکی یه منقسم دیر. غرب قسمینده کی لر وان گولونه و شرق اتکلرینده کی سولار ایسه اورمیه گولونه توکولورلر. بو داغلار دایما مرورا مانع دیرلر. ترکیه یی ایرانا بیرلشتیرن گئچیتلر غایت اوجا و تپه لر قارلا اورتولودور. لاکین رطوبتین آزلیغیندان غربده اورمیه گولونه توکولن نهیرلرین چوخو قیسسا و سولاری آزدیر.