محمدرضا اسماعیل زاده
آنادیلیمیز: نوروز مؤوجود اولدوغو تاریخی بویو بیر نئچه تقویم مراسیمیندن کئچمیش‌دیر. بونلارین ایجری‌سینده اسکی تورک تقویمی زرتشت‌لیکله باغلی تقویم، سلجوقلو ملیک شاهین جلالی تقویمی، ائلخانی‌لرین ائلخانی تقویمی و … تقویم عادتلرینین اؤیرنیلمه‌سینده اساس مسئله‌لردن بیری ده تورک خالقلارینین قدیمدن ایستیفاده ائتدیی »۱۲حئیوانلی«تورک تقویمی‌دیر.
بو تقویمین هرآیی بیر حئیوان آدی ایله تانیلمیش،مؤوجود تقویمده اولدوغو کیمی بیر ایلده۱۲ آی اولموشدور. ایل باشی، دی آیینین اولی (گوندوزلرین اوزانماغا باشلادیغی گون) ایدی. بعضی منبع‌لر ایل باشینین نوروز بایرامیندان، بعضیلری ایسه دی، بهمن آیلاریندان حئسابلاندیغینی قئید ائدیرلر.
“ابراهیم حقی”»دیوان لغات تورک«ا اساسلاناراق یازیرکی، معاصرتقویم کیمی بو تقویمده ده هر اوچ آی بیر مؤوسوم حساب ائدیلمیش، هر مؤوسیمه معیّن آد وئریلمیش‌دیر. بونلار یئنی گوندن (نوروزدان) سونرا گلن اوغلاک آی (یاز) اولوغ اوغلاک آی (یای)، اولوغ”آی (پاییز) و آی قیشدیر. آیلار ایسه سیرا ایله بیرینجی آی ایکینجی آی، اوچونجو آی… و اون ایکینجی آی دئیه آدلاندیریلمیش‌دیر. بعضی منبع‌لرده ایسه بحث اولونان تقویمده ایل اوچ مؤوسومدن، هر مؤوسومون دؤرد آیدان عبارت اولدوغو قئید ائدیلمکده‌دیر.
»۱۲حئیوانلی« تورک تقویمی ایلک اوللرآی تقویمی ایله علاقه‌لی اولموش، سونرالار گؤی تورکلر زامانی گونش تقویمینه چئوریلدیی سؤیلنیلمکده‌دیر.”کافئس اوغلو”یازیرکی، بعضی آراشدیریجیلار »۱۲حئیوانلی«تقویمین چین منشأ‌لی اولدوغونو اصرار ائدیر. آنجاق بونا باخمایاراق بو تقویمده‌کی ایل آدلارینین یوزده دوخسانی تورکجه‌دیر و بیر تورک اوچون حئیوان آدلاریندان ایستیفاده قدرطبیعی بیر شئی اولماز. قدیم تورکون دینینده، صنعتینده، تصرّوفات حیاتیندا بو قدریئرتوتان حئیوان اونون زامان حسابلاماسیندا اؤن پلاندا یئرتوتموشدور.
تدقیقاتچی” ادوارد چاوانس” »۱۲حئیوانلی«تورک تقویمی آدلی آراشدیرماسیندا آسیادا ایشله‌دیلن »۱۲حئیوانلی« تقویمین تورکلره عایید تقویم سیستمی اولدوغونو و چینلیلرین بو تقویمی تورکلردن آلدیغینی بیلدیریر.
چین قایناقلاریندا دا هونلارین چین‌لیلردن فرقلی بیر تقویمدن ایستیفاده ائتمه‌سی ایله باغلی معلوماتلار مؤوجود اولموش‌دور. آنجاق بو تقویمین هانسی تقویم اولدوغو بیلینمه‌مکده‌دیر. تدقیقاتچی”یوسوپجان یاسین” یازیرکی چین‌لیلرین بحث ائتدیی تقویم تورکلرین میلاددان ایکی مین اونجه ایللرینده ایستیفاده ائتدیکلری »۱۲حئیوانلی«تورک تقویمی‌دیر. چونکی قایا رسملرینده چین‌لیلر اؤز تقویملرینی وئرمکله بو تقویمی ده اونونلا یاناشی گؤسترمیشلر. همچینین، مؤلف قئید ائدیرکی هونلارین مرکزی یئرلرینده یئرآلان چاغای داغلاریندا »۱۲حئیوانلی«تورک تقویمی ایشلنمیش‌دیر. بو تقویمده یئرآلان حئیوانلارین هر بیری دایره ایچری‌سینده آردیجیل اولاراق وئریلمیش‌دیر.
بو قایادا جیزیلان رسملرین ۵ و یا ۴-جو مین اونجه ده کی ایللیکلرینه عایید اولدوغو بیلینمکده‌دیر.”جاواد هئیت” اورخون کیتابه‌لرینینده تاریخ‌لندیریلمه‌سینین »۱۲حئیوانلی«تورک تقویمی ایله آپاریلدیغینی قئید ائتمیش‌دیر.توپلانمیش ائتنوقرافیک چؤل ماتئریاللاریندان آیدین اولورکی،آذربایجاندا دا چوخ قدیم زامانلاردان اون ایکی حئیوانلا باغلی تورک تقویمیندن ایستیفاده ائدیلمیش‌دیر. بو تقویمه اساساً هر ایل بیر حئیوانین اوستونده تحویل اولور. اون ایکی حئیوانین بیر-بیرینی اوز ائتمه‌سینه گؤره ایلین هانسی حئیوانین اوسته تحویل اولاجاغینی موافیق سیرالامایا گؤره اولجه‌دن بیلیردیلر. اون ایلچی حئیوانلی تورک تقویمینده ایل آشاغ‌داکی حئیوانلارین اوستونده تحویل اولور.۱٫ سیچان، ۲٫ اؤکوز، ۳٫ پلنگ، ۴٫ دووشان، ۵٫ تیمساح (اژداها)، ۶٫ ایلان، ۷٫ آت، ۸٫ قویون، ۹٫ میمون، ۱۰٫ خوروز۱۱٫ایت، ۱۲٫ قابان (دونوز). ناخچیوان بؤلگه‌سین‌ده توپلانمیش دونیا توفانی ایله علاقه‌لی روایتده ده بیلدیریلیرکی نوح (س) گمی‌یه ایلک اولاراق بو حئیوانلاری گؤتورموش‌دور. توپلانمیش ماتریاللارین آراشدیریلماسی ثابت ائدیر کی، بو حئیوانلاردان دؤردو مکروح: آت، دووشان، ایلان، قابان. دؤردو حلال: قویون، اؤکوز، خوروز، بالیق (خالق آراسیندا تیمساح یئرینه بعضاً بالیق ایشله‌دیلیر). دؤردو ایسه مورداردیر: میمون، ایت، سیچان پلنگ.البیته “محمود کاشغرلی “،”دیوان لغات تورک” ده بو حئیوانلاری بئله قید ائدیر: اؤکوز (اود) بارس، دووشان(تاویشقان)، تیمساح(نک)، ایلان (ییلان)، آت(یوند)، قویون(کوی) مئیمون(بیچین)، تویوق(یاکاقو)، ایت(ایت) دونوز(تونقوز).
بو حئیوانلارین قدیم توتئملرین اجدادلاری اولدوغو دا ایره‌لی سورولمکده‌دیر.”سولیمان اوو” یازیرکی، سیچان گونش ایشاره‌سینین بیلاواسیطه خلفی‌دیر. بلکه بونا گؤره، آسیالی‌لارین تاریخی گونش تقویمی سیچاندان باش‌لانیر؟ بو تقویمین یارانماسی حاقیندا دا خالق آراسیندا بئله بیر روایت بیلینمکده‌دیر. اوللر اینسانلار ایللری نئجه آدلاندیراجاقلارینی بیلمیردیلر. ییغیشیب بیر یئره مصلحتلشدیلرکی، گزینتییه چیخاق ایلک اولاراق قارشیمیزا هانسی حئیوانلار چیخسا،سیرا ایله او حئیوانلارین آدلارینی ایللره وئرک. بئله‌جه، بو اینسانلارین قارشیسینا اون ایکی آد دا حئیوان چیخیرکی، بیز یوخاریدا بو حئیوانلارین آدلارینی گتیرمیشیک. بحث ائتدییمیز تقویمده ایل هانسی حئیوانین اوستونده تحویل اولارسا، همین حئیوانین خصوصیتینه گؤره ایلین نئجه اولاجاغینی اولجه‌دن معیّن ائتمک اولموش‌دور. روایته گؤره، اینسانلار دا همین حئیوانین خصوصیتلرینی داشیییر. مثلاً، اؤکوز ایلی گیرنده ساواش چوخالار، چونکی اؤکوزلر بیر-بیری ایله ووروشارلار، توز قالدیرارلار. خوروز ایلینده ارزاق بول اولور، اما اینسانلار آراسیندا قاریشیقلیق چیخارمیش، چونکی خوروزون یئمی دن‌دیر. دنی تاپماق اوچون ایسه چؤپلری قیرینتیلاری بیر-بیرنه قاریشدیریر. تیمساح ایلی گیرنده یاغیش چوخ یاغار، بوللوق اولورموش چونکی تیمساح سودا یاشاییر. دونوز ایلی گیر‌نده قار و سویوق چوخ اولار . سیچان ایلینین اولینده دونیایا گلن اوشاق عقللی، گؤزل خاصیتلی، ایلین اورتاسیندا دوغولان اوشاق یالانچی و پیس خاصیتلی اولار.دووشان ایلینده دوغولان اینسانلار عادتاً وارلی و گؤزل اولارلار. خالق آراسیندا اولان ایناما گؤره، ایل اگرآت اوسته تحویل اولارسا، همین ایل قاچاقاچ، ایت اوسته تحویل اولارسا،اینسانلار بیربیرلری ایله یولا گئتمزلر، قارما-قاریشیق‌لیق سالار،سیچان اوسته ایل تحویل اولارسا، بوللوق، فیراوانلیق اولار. ایلین دووشان،ایلان اوسته گلمه‌سی ده دوزلوک دوغرولوق، بوللوق دئمک‌دیر. عینی زامان‌دا هر بیر ایل اوچون خالق مئتئورولوگیاسی مؤوجود اولموش‌دور.
مثلاً؛ سیچان ایلینده هاوالارین یاغمورلو پلنگ ایلینده قیش قیسا و سویوق، آت ایلین‌ده یاز خوش، قیش یومشاق و اوزون اولاجاغینا خالق آراسیندا اینام وار ایدی.چوخ تاسوف کی، بو تقویمله باغلی اراضیده قایا اوستو رسملرده آرخولوژی قازینتیلاردا هله‌لیک هئچ نیه راست گلینمه‌ییب.اونو دا قئید ائدک کی، بو تقویمدن سون زامانلارا قدر اورتا آسیا تورکلری ایستیفاده ائتمیش‌دیلر. “مصطفی توران” آنادولو دا هله ده بو تقویمین وار اولدوغو، اؤزللیکله مالدارلیقلا مشغول اولان بؤلگه‌لرده ایستیفاده ائدیلدیینی بیلدیریر .لاکین بورادا اونو دا خاطیرلامالییق کی ایلین هر هانسی بیر حئیوانین اوسته گلمه‌سینین هئچ بیر علمی اساسی یوخدور.سون اولاراق قئید ائتمک ایستیریک کی، بحث اولونان »۱۲حئیوانلی«تقویم بیر تورک تقویمی‌دیر.
بو تقویم تورکلردن چین‌لیلره کئچمیش، اورادا گئنیش یاییلمیش‌دیر. قدیم تورک یوردو اولان آذربایجاندا دا اینسانلار بو تقویمدن ایستیفاده ائتمیشلر. چونکی اراضیده بونونلا باغلی گئنیش رواییتلر، دئییملر توپلانیلمیش‌دیر.
.Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com