نگاهي بر آثار و زندگي نسيمي اورموي

اولین شاعر صاحب ‏دیوان آذربایجان غربی

بهرام اسدی
گروه فرهنگی:نسیمی بیش از همه به موضوع انسان و ارزش انسانی می‏پردازد و با اشعار ساحرانه خود ارزش انسان را به ارزش خدایی پیوند زده و از انسان به عنوان تجلی جلال خداوند و خلیفه او در زمین یاد می‏ کند. اولین شاعری که آثارش به زبان ترکی آذری به دست ما رسیده، عزالدین حسن‏ اوغلو می‏باشد ولی از این شاعر توانای آذری تنها سه غزل (دو غزل ترکی و یک غزل فارسی) در دست داریم. غزل دیگری از حسن ‏اوغلو اخیراً کشف شده است و به این ترتیب تعداد غزلهای او به ۴ غزل می‏ رسد و بقیه آثارش به تاراج زمان رفته یا هنوز کشف نشده ‏اند. بنابراین اولین شاعری که دیوان اشعارش به زبان ترکی آذری توانسته است از پس قرنها خودی نشان دهد و هم تازگی و طراوت خود را حفظ نماید دیوان عمادالدین سید علی نسیمی می‏باشد.
نسیمی در قرن هشتم هجری زندگی کرده. سالهای زندگی او را بنا بر مشهور (۷۴۸-۷۹۶) هجری شمسی دانسته ‏اند در روایتی دیگر (۷۷۱-۸۲۰) هجری قمری آمده است.عده ای نسیمی را شاعری از دیار ارومی می داننددر باره مولد نسیمی آراء مختلف است.
عده‏ای تنها با استناد به تخلصش او را از روستای نسیم از حوالی بغداد دانسته ‏اند عده‏ ای او را شیرازی، عده ‏ای دیگر اورموی، گروهی از تبریز و گروهی دیگر از شیروان می‏دانند و نظر به اینکه بیشتر تتعبات روی دیوان نسیمی در جمهوری آذربایجان صورت گرفته، نظر اخیر را برگزیده و او را نسیمی شیروانی خوانده‏ اند که البته این، یکی از نظریات است و مولد او دقیقاً مشخص نیست. با مطالعه دیوانش درمی‏یابیم که مدتی ساکن باکو بوده است ولی در هر حال نسیمی یک شخصیت جهانی است در سال ۱۹۷۳ میلادی (۱۳۵۵ هجری) شمسی مراسمی جهانی در شهر باکو به مناسبت ششصدمین سال تولدش برگزار شد و نسیمی‏ شناسان از کشورهای مختلف گردآمدند و در باره او سخنرانی کردند و مقاله ارائه دادند و بر اساس زندگی او فیلم‏هایی تهیه شد.
نسیمی با اشعار ساحرانه خود ارزش انسان را به ارزش خدایی پیوند می زنددوران زندگی نسیمی سراسر حادثه و اضطراب و کشت و کشتار و چپاول و غارت و…بوده است که توسط تیموریان صورت می‏گرفته. نسیمی در دورانی زندگی کرده که برای انسان کوچکترین ارزشی قائل نمی‏شده ‏اند و انسان با خزف هم‏ بهاء شده بود. در همین حال نسیمی برمی‏خیزد و با نهضت حروفیه خود بیش از همه به موضوع انسان و ارزش انسانی می‏پردازد و با اشعار ساحرانه خود ارزش انسان را به ارزش خدایی پیوند می‏ زند و از انسان به عنوان تجلی جلال خداوند و خلیفه او در زمین یاد می‏ کند:
نقاش بولوندی نقش ایچینده/لعل اولدو عیان بدخش ایچینده
هر ذره محیط اعظم اولدو/هر قطره مسیح و مریم اولدو
آدمده تجلی قیلدی آللاه/قیل آدمه سجده اولما گمراه.
نسیمی بزرگترین نماینده مکتبی است که با شیخ فضل‏ اللَّه نعیمی تبریزی شروع و حروفیه خوانده شده است. نعیمی و نسیمی هر دو جان خود را به فجیع‏ترین وضعی بر سر این عقیده از دست دادند.نسیمی به سه زبان ترکی، فارسی و عربی شعر سروده و دیوان داشته است اینکه مکتب حروفیه چیست و چه عقایدی داشته و کدامیک از این عقاید صحیح و کدام ناصحیح بوده فرصت دیگری می ‏طلبد ولی آنچه برای ما مهم است این است که اشعار نسیمی برای نخستین بار توانست زبان ترکی آذربایجانی را در سطح وسیعی مطرح کند و قدرت فوق ‏العاده این زبان را برای بیان افکار و عقاید و مکنونات قلبی به نمایش بگذارد و نسیمی توانست برای نخستین بار موزیکال‏ترین اشعار آذربایجانی را بسراید که در زمان خود او نقل مجالس شود و در همه جا ورد زبانها گردد. البته نسیمی دو دیوان دیگر (فارسی و عربی) هم دارد با مطالعه دیوان فارسی نسیمی که خود می‏تواند از برجسته ‏ترین آثار فارسی به شمار آید مشاهده می ‏کنیم که قدرت بیان نسیمی در این دیوان به پایه دیوان ترکی او نمی‏رسد و این باز تأکید دیگری است برای قدرت فوق‏العاده زبان ترکی.دیوان عربی نسیمی مفقود شده است (و گویا این فقدان در اورمیه صورت گرفته) و هنوز به دست نیامده و ما امیدواریم که این دیوان نیز در آینده کشف و در اختیار نسیمی‏ شناسان قرار گیرد.کلیات دیوان نسیمی (فارسی و ترکی) در سال ۱۹۷۳ در باکو چاپ شده است دیوان فارسی او در سالهای اخیر از طرف انتشاراتی‏های مختلف کشورمان به صور گوناگون به چاپ رسیده ولی از دیوان ترکی او فقط منتخبات آثار در چند مورد چاپ شده است نه کلیات دیوان.تأثیرگذاری اشعار نسیمی تا به امروز بر روی شاعران ادامه داشته است
تأثیری که نسیمی در شعرای بعد از خود گذاشته تا به امروز ادامه داشته است و شعرای زیادی سعی کرده ‏اند به سبک و روش نسیمی سخن‏سرایی کنند.
به گزارش آرازآذربایجان به نقل ازاروم نیوزلازم به یادآوری است که پس از ماجراهای فراوان به فتوای قاضی وقت در شهر حلب پوست نسیمی را زنده زنده می‏کنند. مزار او در شهر حلب می‏باشد و از اولاد نسیمی و باقی‏ماندگان نهضت حروفیه در اطراف مزار او زندگی می‏کنند. اشعار ترکی آذری که در لوحه‏ هایی بر دیوارهای مزارش آویزان شده جلوه خاصی دارد. از آن جمله است:
یوزولدون دؤنمه‏ دین مردانه ‏لیکدن/خدایه بئیله‏ دیر حبّ صمیمی
کثافتدن چیخیب اولدون بحقه/گلستان الهی‏نین نسیمی.
در پایان یکی از پرشورترین غزل‏های نسیمی را که نشان ‏دهنده التهاب درونی شاعر است و هم نشان دهنده موسیقی‏ پذیری زبان ترکی آذربایجانی، با هم می‏خوانیم:
گتیر گتیر گتیر اول کاسه روان‏پرور/گتیر گتیر گتیر اول چنگی بیر نوا گؤستر
وئریم وئریم وئریم اؤز جانیمی من اول یاره/اؤپوم اؤپوم اؤپوم اول لعل شهد ایله شکر
لبین لبین لبینیزدن عقیق اولدو نه ناب/دیشین دیشین دیشینیزدن بهانه ‏سیز گوهر
سؤزون سؤزون سؤزونوزدن اریدی قند و نبات/قاشین قاشین قاشینیزدان‏دو کیرپیگین‏له جگر
منی منی منی غمزه‏ ن اوخو بئله اوردو/سنین سنین سنین اول جادو گؤزلرین یکسر
ساچین ساچین ساچینیزدان ختایی مشک خجل/اوزون اوزون اوزونوزدن توتولدو شمس و قمر
یقین یقین کی یقین‏دیر نسیمی‏یه شکسیز/حبیب حبیب حبیب‏دیر دیلینده کیم سؤیلر.