اوغوزلار
سون بولوم
کؤچوره ن: رسول داغسارای
آنادیلیمیز: ابوعبدالله المقدسی نین (۱۰۰۰-۹۴۷) اثرینه رنگ قاتان یازارین شخصی ایزله نیملری، هم تاریخ، هم ده جوغرافیا قوْنوُسوندا نقل ائتدیگی بیلگیلر، گؤز آردی ائدیلمه یه جک نؤعدندیر. اوزاق اؤلکه لری اؤیرنمک آرزیسی اوْنو، ایسلامین دوْغو اوجلارینا قدر گؤتورموشدو. مقدیسی، ۹۸۶ ایلینده »احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم« باشلیقلی اثری نین ایلک یازمالارینی تاماملامیشدی. آرادان گئچن اوٍچ ایل ظرفینده اثری یئنیدن دوٍزنله یه رک میصر فاطیمی حوکومدالاریندان بیرینه تقدیم ائتدی. مولّیف، »احسن التّقاسیم«ین اؤن سؤزونده بیلدیردیگی اوٍزره، اؤزوندن اؤنجه کیلرین اثرلرینه تردیدله باخمیش و اونلارین ایشتیباهلارینی تصحیح ائتمگه چالیشمیشدیر. مقدیسی اؤز سیاحتلرینده توپلادیغی بیلگیلردن ساوایی بیر سیرا خبرچیلرین وئردیگی معلوماتلاری و »سارای آرشیولرینده اولان قایناقلار« یدا قوُللانمیشدی. مقدیسی نین اثری، عربجه یازیلمیش اوْرتا چاغ جوغرافیا کیتابلاری آراسیندا اَن دَیرلی اوْلانیدیر،مقدیسی نین اثرینده بیزیم ایلگیمیزه مظهر اولان اَن اؤنملی خوصوص ایسه، ایلک دفعه موٍسلمان قایناقلاریندا »توٍرکمن« آدی نین ذیکر ائدیلمه سیدیر.
۱۰جو یوٍز ایله عایید عربجه اثرلر یانیندا بیر ده بعضی فارسجا کیتابلار گؤروٍنور. بیلیم مرکزلری قوْنوُموندا اولان بصره، کوفه، باغداتدان سوْنرا نیشابور بوخارا، کؤهنه اوُرگنج کیمی شهرلرده هره سی علمین بیر یوُواسی حالینا گلدیلر. یازیلان ایلک فارسجا و تاجیکجه اثرلر عربحه دن اینتیقال تاپان ترجوٍمه کیتابلاریندان تشکیل تاپیردیلار. آنجاق، قیسا موٍدّت سونرا فارسجا قلمه آلینمیش اوریژینال و جوغرافیا کیتابلاریلا، آنسیکلوپدیک اثرلر، گوٍن ایشیغینا چیخمایا باشلادی. ۱۰جو یوٍز ایل سامانی حوکمدارلاریندان نصربن احمدین وزیرینه عایید »کتاب المسالیک و الممالیک« آدلی بیر چالیشما یاپیلمیشدی. آمّا، وزیر جئیهانی نین اثرینه، یوٍز ایللر، رحم ائتمه میش و بو آندا بوکیتاب ریجعتی (گئری دؤنوش) اولمایان گئچمیشین قارانلیغینا گؤموٍلوشدور. بروُکلمانا گؤره، وزیرین اثری ۸۹۲ ایله ۹۰۷ ایللری آراسیندا تاماملانمیش اولمالیدیر کی بیزه تام اولاراق ایناندیریجی اولا بیلمیر. و.و.بارتولد و ای.یو .کراچکووسکی، جئیهانی نین اثرینی ۹۲۲ ایلیندن اؤنجه تاماملایا بیلمه یه جگینی ایدّیعا ائدیرلر. مقدیسی نین سؤزلرینه قوُلاق وئریرسک، جئیهانی ماوراءالنهر و خوراسانلا سیْنیرلاری اوْلان دؤولتلر و خاقانلار حاقّیندا گئنیش معلومات الده ائتمیشدی. وزیر یابانجی ائلچی و تاجیرلری شخصاًحوُضورا چاغیراراق اونلاردان اؤلکه لری و تیجارت یوللاری حاقّیندا بیلگیلر آلیردی. مقدیسی نین گوواهینی قبول ائدیرسک، جئیهانی، اثرینده ان اوزاق و آز بیلینن یئرلر و اوُرالاردا یاشام سوٍردورنلر حاقّیندا بیلگیلر وئریر. اؤزللیکله کاروان یوللاری، داغ اَتکلریندن قیْوریلیب گئچن یوللار، داغلار، تپه لر و چایلار آیرینتیلی بیچیمده آنلادیلمیشدیر. یئنه، مقدیسی یه گؤره، جئیهانی نین اثری یئددی جیلددن عیبارتدیر، آیریجا بو قاپساملی اثرین »کتاب المسالیک و الممالیک« آدییلا بیر اؤزَتی ده اوْلموشدور.
احتیمالاً جئیهانی، اثرینده ابن خرداد به ین عئینی آدی داشیان اثریندن یارارلان- میشدیر. جئهانی نین اثریندن آلینان آلینتیلارا، اؤزوندن سونراکی اوْرتا چاغ مولّیفلری نین کیتابلاریندا راستلانیلیر. گردیزی، مروزی وادریسی، اثرلرینده »کتاب المسالیک و الممالیک« دن فایدالانماقلارینی گیزلتمیرلر. جِیهانی نین جوغرافیا اوزرینه یازدیغی بو اثر، ۹۸۲ ایلینده یازیلدیغی تخمین ائدیلن آنونیم »حدودالعالم«ه ده ملزه مه اولموشدور. و.و. بارتولدون و و.مینورسکی نین آراشدیرمالارینا گؤره، یازار بیر نئچه آنا قایناغین یاردیمینا باش وورموشدور. اثرده یئر- یئر بلخی نین، استخری نین و ابن روستانین ائتگیسی دویولور. »حدودالعالم« یازاری نین اوْرتا آسیا دا کی تورکلر حاقّیندا وئردیگی بیلگیلر، جِیهانی نین مفقود اثریندن یارارلاندیغینی اوْرتا یا قویور.
یوخاریدا اینجه له دیگیمیز اثرلرین اوْرتا ق اؤزللیگی، ایسلامین یایقین اولدوْغو اؤلکه لر و بؤلگه لرده یازیلمیش اوْلماسیدیر. بو ایستاتیک قایدا، عربجه جوغرافیا یازارلاری نین آلدیغی کلاسیک ائییتیمین باخیش آچیسینی عکس ائتمکده دیر. بوُ دوُرومون اوْرتا یا چیخاردیغی اوْلومسوزلوق، اثرلرینده اوْغوز و توٍرکمن بوْیلاری حاقّیندا اوْلا بیلدیگیجه آز بیلگی ایله ایکتیفا ائتدیکلریدیر. بوُنلاردان ساوایی اثرلری سیّاحلارین راپوْرلاری اوْلوُشدورور. اؤزللیکله بوُنلاردان ابن فدلانین چالیشماسی، اوْغوزلارین یاشام طرزلری اوٍزرینه زنگین بیلگی لرله دوْلودور. دیگر یازارلارین آنلاتدیقلاری ایسه، گئنلده موٍسلمان کیملیکلی خالقلارلا محدود اوْلور. ایسلام دوٍنیاسیندان ائشیکده قالان توْپلولوقلار سؤز- قوْنوُسو اولدوْغوندا، کی بوُنلارا اوْغوز بوْیلاری دا داخیلدیر، دیقّت چکن خوصوص، بو اؤلکه لره ایسلام دینینی آپارماق اساس مسأله اوْلموشدور. بو آرادا، اؤزللیکله تیجارت نوُقطه لری خارزم، ماوراءالنّهر و خوراسان سینیرلاریندا قارلوُقلار، اوْغوزلار و باشقا توٍرک بوْیلاری ایله حادیث اوْلان عسگری چاتیشمالار، تهدید ائدیجی بیر دوُروما گلدیگیندن قایناقلاردا گئنیش اینعیکاس تاپمیشدیر. بونلارا قوْنشو توٍرک بوْیلاری حاقّیندا کی بیلگیلره گلینجه، کؤچری گوٍجلرین یاراتدیغی ایلیشگی لرین بوْعدونا گؤره، ایلگی توْپلاشمیشدیر.بو باخیمدان جئیهانی نین اثری – کی اوْ، بیلیمسل قوْنوُلاردا اؤز نظرلریندن آرتیق باشقالاری نین وئردیگی بیلگیلری اساس آلیردی- چوْخ اؤنملی بیر قایناق دئمکدیر. مقدیسی نین شاهیدلیگینه گوٍوه نه جک اوْلورساق، سامانی وزیری نین بوُ چالیشماداکی آنا آماجی، قوْنشو خالقلار و اؤلکه لر حاقّیندا بیلگیلر توْپلایاراق بوُرالاری ایشغال ائتمک ایدی.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۳۰ بهمن ۱۳۹۶ ساعت ۶:۵۷ ق.ظ
