انسان دروسعت مفهومی ومحتوای غنی فرهنگ اسلامی

گروه فرهنگی:پیشرفت انسانی از دیدگاه اسلام، با توجه به ابعاد گوناگون و پیچیدة وجود انسان، از وسعت مفهومی و محتوای غنی برخوردار است. اما شاخص توسعة انسانى چنان که اندیشمندان غربی نیز اذعان دارند؛ به طور کامل، محتواى این مفهوم را دربر نمى‏گیرد.
در فرهنگ اسلام از تعابیری همچون تعالی تکامل، سعادت، فوز و فلاح سخن به میان آمده است.
این نوع نگرش علاوه بر صبغة معنوی، تأمین نیازهای مادی انسان را نیز لازم می داند؛ از این رو شاخص توسعة انسانی که از آن به شاخص پیشرفت انسانی تعبیر می کنیم، معیارهای شاخص متعارف را که ناظر به زندگی مادی انسان بوده و منحصر در سواد، درآمد، بهداشت و سلامت است به صورت غنی و گسترده دربر دارد؛ از سوی دیگر، با بینش الهی که بر آن حاکم است، معیارهای دیگری را اضافه می کند.
در ارائة شاخص پیشرفت انسانی اسلام معیارهای دینداری، علم و معرفت، کرامت و آزادگی، و تأمین معاش مدنظر است.
منطق انتخاب معیارهای فوق، توجه به نیازهای طبیعی انسان در دو بعد جسمی و روحی با حفظ شأن و منزلت وی در بعد فردی و اجتماعی است.
برای پاسخ گویی به بعد جسمی، اول معیار تأمین معاش، برای نیاز روحی معیار علم و معرفت و دین داری مطرح می شود. براساس معیار چهارم، اسلام خواستار حفظ کرامت و شرافت انسانی در همة زمینه هاست. حفظ کرامت و آزادگی انسان، معیاری است که همواره کانون توجه آموزه ها و دستورهای اسلامی بوده و بسیاری از احکام اسلامی برای جلوگیری از پایمال شدن کرامت اشخاص به دست دیگران است.
از نظر اسلام پیشرفت انسانی فرایند هدایت شده ای براساس بینش توحیدی است که تغییرات ساختاری در رفتار انسان ها از جهت فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی فرهنگی و علمی ایجاد می کند که طی آن افراد با استفاده از دانش و فن آوری، در پرتو رشد اقتصادی به رفاه نسبی دست یافته و با به کارگیری آن در مسیر عبودیت و اطاعت خداوند به کرامت و آزادگی، معرفت و بصیرت رسیده و به صورتی پویا و فعال به سمت حیات طیبه حرکت می¬کنند.
توضیح آنکه علم و معرفت نه تنها بر معیار سطح سواد دلالت دارد، بلکه هدف غایی کسب دانش را، که از نظر اسلام رسیدن به معرفت است شامل می شود؛ همچنین از دیدگاه جامع اسلام دربارة تأمین معاش، هر شخص علاوه بر داشتن درآمد کافی، می بایست از بهداشت و سلامت مطلوب نیز برخوردار باشد. بنابراین، معیارهای چهارگانة مزبور بدون اینکه چیزی از معیارهای توسعة انسانی غرب را نادیده گرفته باشد، در سطحی وسیع تر، به همة ابعاد وجودی انسان توجه می کند.
گفتنی است پیشرفت انسانی مطمح نظر اسلام که تعریف آن گذشت، به همة ابعاد و ساحت های وجودی انسان، مشتمل بر جسم و روح، دنیا و آخرت و جنبه های فرهنگی اقتصادی و اجتماعی او توجه دارد.
دین داری نخستین معیار شاخص پیشرفت انسانی اسلام است. در نگرش الهی ارزش انسان در گرو تدین اوست.
گفتنی است معیار دین داری با دو شاخص داشتن عقیده و بینش صحیح (ایمان به اصول اعتقادی) و پایبندی به تکالیف الهی به معنای انجام واجبات و ترک محرمات، ما را از معیار کرامت و آزادگی با شاخص هایی که برای آن مطرح می شود، بی نیاز نمی سازد؛ زیرا روشن نیست که انسان با داشتن دو شاخص مطرح شده برای دین داری، به آرامش و اطمینان خاطر مورد نظر خود در معیار کرامت و آزادگی برسد و از شئون و مکارم اخلاقی چون مناعت طبع سخاوت، شجاعت، صبر و بردباری، مسئولیت پذیری و تواضع بهره مند گردد؛ علاوه بر اینکه دین برای عملی شدن احکام و دستورهای خود از ظرفیت شئون اخلاقی استفاده می کند؛ از سوی دیگر، اصل کرامت و آزادگی امری فطری بوده و هر انسانی با عقل سلیم خود در پی آن است و آموزه ها و احکام دینی، مانند بسیاری از موضوعات دیگر در صدد تصحیح، تقویت و جهت دهی به آن می باشد.
علم و معرفت معیاری است که نیاز به عقل و عقلانیت انسان را تأمین می کند.
خداوند دربارة اهمیت این معیار می فرماید: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند برابرند؟ همانا صاحبان خرد متذکر می شوند. آیة یاد شده صاحبان علم را به اولو الالباب یعنی دارندگان عقل منتسب می کند.
کسب و طلب علم از شعائر اساسى اسلام است که به روش های گوناگون به آن سفارش شده است تأمین معاش علاوه بر رفع نیازهای جسمی در دین داری انسان بسیار مؤثر است.
پیامبر اسلام? در بیانی انجام دستورهای دینی را به وجود نان که نمود بارز در معیشت انسان است منوط کردند
تأمین معاش و دستیابی به زندگی سالم و آرام همراه با سلامت جسم و روح، از ضروری ترین نیازهای بشر برای نیل به کمالات معنوی و سعادت است که در سایة پایبندی به دین و عمل به احکام آن به دست می آید. اسلام با درک ضرورت تأمین معاش، فقط به قدرت خرید با شاخص درآمد سرانة واقعی بسنده نمی کند؛ بلکه حلال و طیب بودن درآمد و رعایت حدود الهی و ارزش های انسانی را در مسیر تأمین معاش لازم می داند و بیشتر شدن سود و درآمد را برای تولیدکننده و مطلوبیت و لذت فراوان را برای مصرف کننده، هدف نهایی نمی داند.
کرامت و آزادگی چهارمین معیار برای ارزیابی پیشرفت و تعالی انسان است. کرامت مقامی تکوینی است که خداوند متعال به هم? انسان ها بخشیده است
معیارهای پیشرفت انسانی در اسلام با شاخص توسعة متعارف که در جهت سنجش بعد مادی انسان است، تفاوت ماهوی دارد.
پیشرفت انسانی در اسلام فرایندی است که منافع مادی و معنوی، دنیوی و اخروی انسان را تأمین می کند و هدف اصلی آن نیز نیل به سعادت واقعی و قرب الی الله است؛ از این رو، معیارهای دین داری، علم و معرفت، تأمین معاش و کرامت و آزادگی را پیشنهاد می دهد.
در نگاه نخست، شاید تصور شود که معیار دین داری شامل معیارهای علم و معرفت، تأمین معیشت و کرامت و آزادگی است و نیازی به بازگویی دیگر معیارها نیست.
ولی باید توجه داشت که هر معیار با نگاه استقلالی به آن پرداخته شده است نه به عنوان جزیی از دستورهای دینی. اقبال دین اسلام به این مقوله ها و به بیان دیگر، نیازهای بشری و راهکارهای دینی ارائه شده، به سبب جامعیت دین اسلام و برای مشخص کردن موضع خود در برابر این موضوعات است، نه اینکه اینها جزء دین اسلام باشد و انسان ها هیچ توجهی برای آن نداشته باشند .
بنابراین، پیشرفت انسانی براساس مبانی معرفت شناختی، هستی شناسی، انسان شناسی و ارزش شناختی اسلام فرایند هدایت شده ای براساس بینش توحیدی است که تغییرات اساسی در رفتار انسان ها را از نظر فردی و اجتماعی در ابعاد مختلف جامعة اسلامی ایجاد می کند و طی آن افراد جامعه در سایة دین داری با تأمین معیشت، و بهره گیری از کرامت و آزادگی و علم و معرفت، در پرتو رشد اقتصادی و کاهش نابرابری و حذف فقر، پویا و فعال به سوی حیات طیبه حرکت می کنند.