اعتدال زهد و لذت درفلسفه فیلسوف ری
گروه فرهنگی: محمد بن زکریای رازی پزشک، فیلسوف و شیمیدان ایرانی که در زبان لاتین به رازس شهره است از جمله حکمای دوره اول جنبش نوزایی فرهنگ ایران در بستر تمدن اسلامی بود. وی علاوه بر نوآوری هایی در علم پزشکی، شیمی و فلسفه مبانی ارزشمندی از روانشناسی اخلاق را بنیان نهاد.
حکیم زکریای رازی حدود قرن دهم میلادی مطابق با ۲۵۱ ه .ق در شهر ری نزدیک تهران به دنیا آمد. وی در ری و بغداد رئیس بیمارستان بود. او از لحاظ خلق و خو بسیار گشاده روی و با بیماران و نیازمندان مهربان و دستگیر بود. ابوریحان بیرونی و ابن ندیم حدود ۱۸۴ تألیف برای وی برشمرده اند که حدود هشتاد عنوان آنها شامل کتاب های فلسفی است.رازی خود را از شاگردان جابربن حیّان می دانست بسیاری از عناوین نوشته های کیمیایی او نیز شبیه عناوین مجموعه ی جابری است. رازی به جالینوس بسیار علاقه داشت تا جائیکه به نگارش کتابشناسی جالینوس همت گماشت زیرا توصیه‌ی جالینوس مبنی بر اینکه پزشک باید فیلسوف باشد وی را در سیر مطالعه و علم آموزی بسیار تحت تأثیر قرار داده بود.
سوای احاطه ی علمی حکیم زکریای رازی در علومی نظیر شیمی و پزشکی، از مهم ترین محورهای فکری وی مباحث مطرح در دانش اخلاق و روانشناسی بود. آثار وی نشان می دهند که گرایش او به فلسفه ی افلاطون بیش از گرایشش به آراء ارسطو بوده است. در خصوص مبانی جهان شناسانه، آراء وی شباهت و نزدیکی بسیاری به اندیشه های اپیکوریان دارد. اندیشه‌های اپیکوری که با عنوان ‘مذهب اصالت لذت’ از آن یاد می شود یک فلسفه‌ی پیچیده ی اخلاقی است ؛ مطابق نظر ایشان انگیزه ی تمام اعمال آگاهانه جستجوی لذت است خواه یک فرد گوشه گیر و منزوی باشد، خواه طالب شهرت در هر دو حال عمل وی لذت جویانه است و لذت تنها چیزی است که ارزش ذاتی دارد. این فلسفه شامل دو بخش لذت انگاری اخلاقی و لذت انگاری روانشناسی است که تبیین آنها موضوع این نوشتار نیست. اخلاق نزد رازی، نظیر جهان شناسی او از مبانی اپیکوری تأثیر گرفته است. او در علم اخلاق به نتیجه ای می رسد که می توان آن را معادل نوعی ‘لذت گرایی زاهدانه ی معتدل’ دانست؛ رازی می گوید فهم درست لذت ما را به درجه ای از آگاهی و معرفت می رساند که بفهمیم امنیّت خاطر و زندگی مطمئن نتیجه ی سازگار کردن متعادل امیال با نیازهای طبیعی است. در فلسفه ی اخلاق رازی مسأله لذت و رنج اهمیت زیادی دارد از همین رو وی کتابی مستقل در باب لذت نوشت و در آن لذت را نوعی آرامش تعریف کرد . در دید او همه ی لذات مستلزم یک درد قبلی یا به طور دقیق تر مستلزم نوعی اختلال هستند . رازی آشکارا به یکی از استدلال های افلاطون درباره ی لذت اشاره می کند که هر اندازه میل بزرگ تر باشد اشباع آن دشوار تر است ، اما از آنجاکه رازی همه ی آلام و لذات را خروج از حالت طبیعی و سپس بازگشت به آن می داند لذا الگوی اپیکوری را برمی گزیند.
رازی مناسب ترین وضعیت لذت را نه در نوسان احساسات بلکه در یک زندگی معتدل می دید یعنی بدون اینکه نیازهای طبیعی از حالت اعتدال خارج شوند برآورده گردند. رازی به جای آنکه مانند ارسطو از تشریح های موشکافانه برای بیان فضائل استفاده کند به تشریح و تفصیل عیوب انسانی می پرداخت و اظهار می‌داشت که افراط در غذا یا نوشیدنی ، فعالیت جنسی ، یا حتی موسیقی مضر است؛ اما با اینحال استدلال های فیلسوفانی همچون ابن میمون که به طور کلی این امور را نفی می کردند را هم قبول نداشت. به عنوان مثال وی معتقد بود غضب یا خشم در حالت طبیعی وظیفه ی حفظ و صیانت از ذات را بر عهده دارند و چنانچه غضب به افراط بیانجامد موجب تخریب ذات می شود لذا باید از غضب افراطی پرهیز نمود ؛ یکی از نمونه های دیگر بحثی است که رازی راجع به دروغگویی مطرح می کند؛ از دید وی دروغگویی از آن جهت که فرد دروغگو هرگز مورد اعتماد قرار نخواهد گرفت مردود است چون این عدم اعتماد از سوی مردم امنیت خاطر فرد دروغگو را سلب کرده و وی را دچار نوعی تشویش و ناآرامی می کند که با طبیعت انسان همخوانی ندارد.
با این وصف می‌توان گفت اعتدال در اندیشه ی رازی از نوع روانشناسانه است و با اعتدال ارسطویی که بر پایه‌ی اقتضائات عقلی بنا شده تفاوت دارد. استاد مهدی محقق در ‘فیلسوف ری’ می نویسد : رازی بیش از هر فیلسوف اخلاقی مسلمان دیگر از لغت هوی (خواهش نفسانی) استفاده می کند. و از نیاز به مجاهده ی با آن ، سرکوب کردن ، بازداشتن و مهار کردن آن سخن می گوید. اخلاق رازی همیشه مصلحت آمیز است . رازی معتقد است عقل ما را به سوی زندگی خوب رهنمون می‌سازد اما با اینحال جاهایی که معترف به عقل گرایی افراطی خود می‌شود در تبعیت از پند جالینوس متواضعانه اعلام می کند که ما با انتقادِ دشمنان می‌توانیم به عیوب خود پی ببریم. در این خصوص لین ای گودمن، در مقاله ی محققانه اش درباره ی رازی می نویسد: در اینگونه موارد ، لذت نزد رازی قاضیِ عقل می شود نه دلیلِ لذت. رازی تأثیرپذیری چشمگیری از جالینوس و کِندی (اولین فیلسوف مسلمان) داشت. وی سخت می‌کوشید که دستور کِندی را در رابطه با از بین بردن غم و اضطراب و افسردگی به کار بندد؛ مثلا معتقد بود انسان طوری باید زندگی کند که بتواند تمام انسان‌های مورد علاقه اش را از پیش از دست رفته تلقی کند و باور داشته باشد که مرگ، آدمی را به جایی بهتر منتقل می کند.
بر همین اساس رازی بر این عقیده بود که تمام ناراحتی ها و افسردگی ها و حتی گناهان انسان ناشی از امیالی است که فکر ما را دائم به خود مشغول می دارند و این اشتغال دائم ذهنی ، ناشی از ترس از مرگ است و تنها تجربه ی لذت – با رعایت اعتدال – است که می تواند این ترس را از وجود آدمی بردارد.
از دیگر نکات برجسته ای که همواره در تبیین آراء و اندیشه های رازی ذکر می‌شود، ردّ و انکار وی از مسئله ی نبوّت است . موضوعی که گفته می شود او در دو تا از کتاب‌هایش به تحلیل و بیان این دیدگاه پرداخته است: یکی کتاب ‘فی النبوّات’ و دیگری کتاب ‘فی حِیَل المُتِنبّئین’ یعنی در باب فریب های کسانی که ادّعای نبوّت دارند.
بسیاری از صاحبنظران بر این باورند که این آثار منسوب به رازی هستند و توسط دشمنان وی تنظیم شده اند چرا که اظهارات رازی درباره ی خالق جهان و حیات پس از مرگ نزدیک به عقاید شیعه ی امامیه بوده است . شهید مرتضی مطهری ، استاد فقید فلسفه و الهیات دانشگاه تهران، در اینباره می نویسد : از مجموع قرائن می توان به دست آورد که رازی منکر نبوات نبوده و با متنبئین یعنی مدعیان دروغ نبوت در ستیزه بوده است .
مباحثات رازی با ابوحاتم اسماعیلی در منزل یکی از بزرگان ری و در حضور اکابر و بزرگان شهر محال است که در زمینه ی ابطال نبوات باشد و رازی صریحا و علنا نبوت را تکذیب کند و همه‌ی مذاهب را باطل بداند و در نهایتِ احترام هم زیست نماید…
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۰۸ شهریور ۱۳۹۴ ساعت ۴:۵۶ ق.ظ
