ادبیات کودک و نوجوان در ساحت تاریخ
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نویسنده این نوشتار (گردآوری) پیش از این نیز مطالبی پیرامون موضوع ادبیات کودک و نوجوان و دنیای کودک و نوجوان به قلم سپرده است.
مطالبی با رویکرد تاریخی، بومی و فلکلوریک، زبان مادری، گستره و تاریخ این ادبیات در ارومیه و استان، کسان بزرگان و فعالان آن، آمار و اطلاعات نشر کتب مربوط به این نوع از ادبیات و غیره که در چهارچوبی ادامه دار، یادداشت و مقاله. نوشتار (گردآوری) حاضر نیز این بار با رویکردی تحلیلی و تاریخی و خارج از حوزه تألیف مستقیم نویسنده به موضوع ادبیات کودک و نوجوان نظر خواهد افکند.
تعریف ادبیات کودک و نوجوان: ادبیات کودکان شامل قصه، شعر، نمایش، افسانه و داستان است. ادبیات کودکان عبارت است از تلاشی هنرمندانه در قالب کلام، برای هدایت کودک به سوی رشد، با زبان و شیوه‌ای مناسب و در خور فهم او. به بیانی دیگر، ادبیات عبارت است از چگونگی تعبیر و بیان احساسات، عواطف و افکار به وسیله کلمات در اشکال و صورت‌های گوناگون. در تعریف ادبیات کودکان می‌توان گفت: مجموعه نوشته‌ها، سروده‌ها و گفتارهایی است که از طرف بزرگسالان جامعه برای استفاده خردسالان فراهم می‌آید، یا خردسالان خود خالق آن هستند.
ادبیات، کودک را در همه اوقات زندگی پرورش می‌دهد و باعث مسرت خاطر، وسعت تخیل و قوت تصور او می‌شود و نیز نیروی ابتکار و ابداع به او می‌بخشد. داستآنها و اشعاری که کودکان می‌خوانند و می‌شنوند اثری عمیق در فکر و روحیه آنان می‌گذارد و ایشان را برای رویارویی با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده می‌سازد و نیز در درک و فهم مشکلات زندگی آنان را یاری می‌کند.ادبیات کودک، به ویژه در زمینه‌های زبان آموزی و آموختن کلمات تازه به کودکان، نقش قاطعی دارد. داستان و قصه نقش بسیار مهمی در تکوین شخصیت کودک دارد. از طریق قصه ها و داستان های خوب، کودک به بسیاری از ارزش های اخلاقی پی می برد. پایداری شجاعت، نوع دوستی، امیدواری، آزادگی جوانمردی، طرفداری از حق و حقیقت و استقامت در مقابل زور و ستم ارزش هایی هستند که هسته ی مرکزی بسیاری از قصه ها و داستآنها را تشکیل می دهند. پرورش حس زیبایی شناسی در کودک، متوجه ساختن کودک به دنیایی که اطرافش را فرا گرفته، پرورش عادات مفید در کودک، تشویق حس استقلال طلبی و خلاقیت کودک هدف های اصلی طرح قصه های خوب برای کودکان استتاریخ ادبیات کودک و نوجوان در ایران: نخستین فرهنگ¬نامه¬ی کودکان و نوجوانان به نام »نصاب¬الصبیان« توسط ابونصر فراهی در قرن هفتم تدوین شد. فراهی با توجه به حافظه¬ی نیرومند کودکان و دلبستگی آنان به شعر واژه¬هایی را در شعرهای نصاب¬الصبیان گردآورد تا کودکان با ازبر کردن آن اشعار، واژه¬های عربی هر شعر را به یاد بسپارند. وی همچنین در لابه‌لای شعرهای کتاب، آگاهی‌هایی درباره‌ی قرآن کریم اصول دین، نام‌ها و القاب پیامبر، امامان شیعه بیماری‌ها و ماه‌های سال و… گردآورده است. این فرهنگ‌نامه¬ی کوچک بیش از هفت قرن است که بر زانوی اطفال مسلمان ایران و ماوراء¬النهر و هندوستان و ترکیه قرار داشته است و ظاهرا نخستین کتابی است که پس از قرآن کریم برای آموختن زبان عربی برای کودکان به کار می¬رفته است. کسی که برای اولین¬بار داستان‌های عامیانه¬ی ایرانی را مخصوصا جمع¬آوری و منتشر کرد »ابولفضل صبحی مهتدی« بود.
لازم است اشاره شود که صبحی نخستین کسی نبود که به جمع¬آوری ادبیات عامیانه در ایران اقدام کرد، بلکه سال‌ها قبل از او »صادق هدایت« این کار را کرده بود؛ ولی صبحی کسی بود که ادبیات عامیانه را برای کودکان و نوجوانان جمع¬آوری نمود و در واقع از این نظر کارش را می¬توان هم¬ردیف کار »برادران گریم« در آلمان و »شارل پرو« در فرانسه دانست. قبل از آن¬که ادبیات نوین کودک در ایران پایه‌گذاری شود زمینه‌های آن در دوره¬ی مشروطه ایجاد و فراهم شد. تحول مهمی که در ادبیات مشروطه اتفاق افتاد، گرایش و حرکت شعر از دربارها و خواص بین مردم و عوام بود. این حرکت کلی در زبان شعر، مضامین و محتوا و دیگر جوانب آن تأثیر گذاشت. در بین اشعار این دوره شعرهای کودکان نیز یافت می¬شوند. اگرچه این شعرها هنوز از فضای پند و اندرز پدرانه برای کودک خالی نیست، اما به¬هرحال نخستین گام‌هایی است که به سوی ادبیات کودک برداشته می‌شود. از جمله¬ی این شاعران می‌توان به ایرج میرزا (۱۲۹۱-۱۳۴۳ ه.ق) اشاره کرد. وی را شاید بتوان اولین شاعری دانست که اشعاری برای کودکان و در خور فهم ایشان سروده است. غیر از او حاجی میرزایحیی دولت¬آبادی (۱۲۷۹ه.ق -۱۳۱۸ه.ش) از روشنفکران دوره¬ی مشروطه، مهدی قلی¬خان هدایت (مخبرالسلطنه)، محمدتقی ملک¬الشعرای بهار (۱۲۶۶-۱۳۳۰ه.ش)، نیما یوشیج اشعاری برای کودکان سروده¬اند. پایه‌گذاری ادبیات نوین کودکان از آذربایجان و جبار عسکرزاده (باغچه¬بان) شروع شد. او در سال ۱۲۶۴ ه.ش به دنیا آمد و در سال ۱۳۴۵ درگذشت.
بزرگ‌ترین ابتکار او انتخاب وزن‌ها و و قالب‌هایی نزدیک به ترانه‌های عامیانه است. در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ نویسندگان و شعرایی دست به خلق آثاری زدند؛ مانند یحیی دولت¬آبادی، صنعتی¬زاده کرمانی (مؤلف کتاب رستم در قرن بیستم)، عباس یمینی شریف. در همین زمان مترجمانی چون علی¬نقی وزیری و مهری آهنی، افسانه¬های عامیانه¬ی ملل مختلف را به فارسی برگرداندند. مجله‌ها و روزنامه‌ها نیز صفحاتی به کودکان اختصاص دادند. از سال ۱۳۳۲ گروهی به انتشار مجله¬ی پر ارزش »سپیده¬ی فردا« همت گماشتند و ضمن آشنا ساختن مربیان با اصول تربیت نوین، مسئله¬ی ادبیات کودک را مطرح ساختند.
در سال ۱۳۳۸ همین مجله فهرست کتاب¬های مناسب کودکان و نوجوانان را برای اولین¬بار منتشر نمود. در همین سال¬ها سیل ترجمه از ادبیات کودکان جهان به سوی کودکان ایران سرازیر شد. سال ۱۳۴۰ نقطه عطفی در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان است. در این سال چرخشی بنیادین در کتاب¬های درسی پدیدار شد. روش تدریس و مطالب کتاب¬های جدید، سن مطالعه را تقریبا سه سال پایین آورد و بدین ترتیب جمعیت کتاب¬خوان چندین برابر شد. در همین سال نخستین کتاب مدون ادبیات کودک چاپ شد. در سال۱۳۴۱ شورای کتاب کودک کار خود را شروع کرد و در سال ۱۳۴۴ کانون پرورش فکری کودک و نوجوان به وجود آمد.
سال‌های پس از ۱۳۴۰ را می¬توان دوره¬ی تازه¬ای در ادبیات کودک و نوجوان دانست. در این دوره اهمیت ادبیات کودک در رشد فکری و پرورش اندیشه و تخیل از دوران کودکی و نوجوانی در ایران شناخته شد. ویژگی عمده¬ی این دوره توجه به نیاز‌های کودکان و رشد ادبیات ویژه¬ی آنان در برابر آثار ترجمه شده است. ادبیات کودک در دهه¬ی ۵۰ و ۶۰ سرعت بیشتری یافت. رشد روز افزون جمعیت و جوان شدن آن، و بالا رفتن درصد دانش¬آموزان و بهبود نسبی اوضاع اقتصادی، توجه به کودکان و نوجوانان را افزایش داد. پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ هشیاری اجتماعی کودکان ایرانی را بالاتر برد و بر وسعت تجربه¬های آنان افزود و زمینه‌های دیگر را برای کار نویسندگان و شاعران فراهم نمود. در این این دو دهه مخصوصا پس از انقلاب، صحبت از یک شاعر و یک نویسنده یا یک تصویرگر نیست.
در همه¬ی زمینه‌ها رشد و گسترش مشاهده می¬شود و خواه¬ناخواه درصد کارهای نامناسب و مبتذل نیز فزونی یافت و همزمان با آن سخت‌گیری و جدیت بیشتری در زمینه¬ی نقد کتب کودکان به وجود آمد. در این ایام به اسامیِ علی اشرف درویشیان، فریدون دوستدار، رضا رهگذر، قدسی قاضی‌پور و به خصوص هوشنگ مرادی کرمانی برمی‌خوریم. ادبیات کودکان در دهه¬ی ۷۰ همراه با تعمیق برنامه¬های دهه‌های گذشته، ورزیدگی در اجرای فعالیت¬ها، تسهیل ارتباطات بین‌المللی علاوه¬بر دستیابی به اطلاعات،حضور ادبیات کودکان و نوجوانان ایران و فعالان این زمینه را در عرصه جهانی پر‌رنگ‌تر نمود.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۱ تیر ۱۳۹۵ ساعت ۸:۳۳ ق.ظ
