ادبیات جنگ موفق‌ترین حیطه ادبی پس از مشروطه

گروه فرهنگی: بعد از مشروطه که ادبیات داستانی مدرن در ایران پا گرفت از لحاظ کیفیت و کمیت، ادبیات جنگ موفق‌ترین حیطه ادبیات است. به این دلیل که مردم خود جنگیدند و خود این جنگ را روایت کردند و پیروز جنگ کسی است که جنگ را روایت می‌کند.
داستان‌نویس، پژوهشگر، منتقد ادبی و خبرنگار حوزه‌ کتاب ، احسان رضایی این سوال را مطرح کرد که در این بازه زمانی چهل ساله که از آغاز تجاوز به میهن اسلامی می‌گذرد وضعیت مستندنگاری جنگ چگونه است؟ و چه دوره‌هایی را گذرانده است؟
پژوهشگر و مستندنگار دفاع مقدّس ،گل‌علی بابایی بیان کرد: مستندنگاری جنگ یکی از ژانرهای ابتدایی و اولیه ادبیات دفاع مقدس است که در زمان جنگ شکل گرفت و پس از آن رونق یافت. این حوزه با خاطره نگاری شروع شد و تاریخ نگاری به آن اضافه شد و پس از آن نیز با زندگی نامه‌نویسی و خاطرات روزنوشت‌ رزمندگان و شهدا ادامه پیدا کرد. به نظر من شروع این کار، آتش به اختیار بود و متولی مشخصی نداشت. شاید بتوان گفت پایه‌ریزی اصلی آن از سوی دفتر ادبیات و هنر مقاوت انجام شد ولی آن‌ها نیز بدون پشتوانه و با یک میل شخصی وارد این حوزه شدند؛ به گمانم به نسبت ژانرهای دیگر این حوزه وضعیت بهتری داشته باشد.
پژوهشگر، مستندنگار و داستان نویس، میثم امیری اظهار کرد: پس از چهل سال یکی از پرسش‌های اساسی افرادی که پیش‌تر این جنگ را نفی می‌کردند به این سمت می‌رود که جنگ ما تا چه اندازه کارآمد و درست بود؟ یا به اصطلاح پیروز این جنگ که بود؟
و به نظر من تنها ادبیات است که می‌تواند به این سوال پاسخ دهد. ادبیات مشخص می‌کند که برنده این جنگ که بود. امروز می‌توان مقایسه کرد که آن لشکر عظیم ارتش حزب بعث که وارد جنگ با ما شد کجاست و چه مقدار کتاب و روایت دارند و توانستند ادبیات تولید کنند. به نظر من خود این قیاس می‌تواند به ما نشان دهد که ادبیات کجا موفق‌تر بود.
وی افزود: بعد از مشروطه که ادبیات داستانی مدرن در ایران پا گرفت از لحاظ کیفیت و کمیت، ادبیات جنگ موفق‌ترین حیطه ادبیات است. به این دلیل که مردم خود جنگیدند و خود این جنگ را روایت کردند. پیروز جنگ کسی است که جنگ را روایت می‌کند. پاسخ همه این اختلافاتی که امروز وجود دارد و برخی از آن‌ها پس از جنگ به وجود آمد، در ادبیات است و مستندنگاری به ما نشان می‌دهد جواب درست چیست.
این نویسنده همچنین بیان کرد: نویسندگان و هنرمندان جنگ به حوزه‌های دیگری چون حوزه اجتماعی ورود پیدا کردند ولی باز بهترین کارشان مربوط به حوزه جنگ است از این رو که تجربه‌شان از آن‌جا سیراب می‌شود.
رضایی در ادامه این نشست نظر امیری را درباره فرصت‌های سوخته یا کارهای نکرده در حوزه ادبیات پرسید و او در پاسخ به این سوال گفت: در حال حاضر در نقطه عطفی ایستاده‌ایم و کتاب‌های بسیار خوبی در حوزه روایت و مستندنگاری جنگ تولید کردیم. به نظر من از این جا به بعد باید به بحث داستان ورود پیدا کرده و بسیاری از این آثار و وقایع مستند جنگ را به زبان، بیان و نثر دراماتیک تبدیل کنیم و این امر به ماندگاری این جنگ و این دفاع کمک می‌کند.
روایت بسیاری از فرماندهان هنوز منتشر نشده و این مستندنگاری‌ها همچنان ادامه پیدا می‌کند؛ این ها موارد بسیار خوبی برای نگارش رمان هستند. اما برای این که این آثار به رمان تبدیل شوند باید اتفاقاتی رقم بخورد؛ نسل گذشته در این حوزه بسیار خوب عمل کردند و حالا به نظر باید نویسندگان نسل جوان وارد میدان شوند.
وی با بیان این که «درحال حاضر در این نقطه عطف باید روایت‌هایی از فکه و دوکوهه را گرفته و به محلی ملموس برای مخاطب تبدیل کنیم»، عنوان کرد: وظیفه نویسنده این است که اهواز، جزیره مجنون و دیگر پادگان‌ها را به عنصری دراماتیک بدل کند. یکی از نمونه‌های خوب چنین اثر زمین سوخته احمد محمود است.امیری ضمن بیان این که زمان تبدیل این مستندنگاری‌ها به داستان فرارسیده است اظهار کرد: نسلی که جنگ را ندیده ولی با میلیون‌ها سند، وصیت‌نامه و کتاب مواجه است که می‌تواند روایتی داستانی از جنگ را ارائه دهد.
فیلمسازان ما روی خوشی به آثار مستند نشان ندادند؛ به نظر من داستان‌نویس‌های ما نیز رغبتی برای انجام این کار نشان نمی‌دهند و در نگارش آثار خود بیشتر از تخیل و فضای خود ساخته استفاده می‌کنند. در برخی موارد نیز شخص حتی تحقیق مختصری نیز انجام نداده است. البته مشکلات و محدودیت‌هایی نیز در نگارش رمان در حوزه دفاع مقدس وجود دارد که شاید یکی از دلایل کم رغبتی نویسندگان باشد.
رضایی در ادامه این نشست اظهار کرد: طبق برخی گفته ها ارتباط بین مستندنگاری و داستان‌نویسی کامل شکل نگرفته است و نمونه‌های موفق همان‌هایی هستند که خودشان این تجربه را داشتند همانند اثر احمد دهقان و برخی دیگر شما علت را در چه می‌بینید؟ با توجه به این که بسیاری از حساسیت‌ها در فضای مستند از بین رفته و به عنوان مثال در زمینه عملیات‌ها نوشته می‌شود.
امیری در پاسخ به این سوال بیان کرد: به نظر من هنوز برای تبدیل آثار مستند به دیگرگونه‌های داستانی دیر نشده است همانطور که هنوز در خصوص جنگ جهانی دوم آثاری نوشته و فیلم‌هایی ساخته می‌شود. ولی آسیبی در این زمینه وجود دارد که ما را کمی دور می‌کند از این که بخواهیم رمان جنگ بنویسم، آن رواج نوعی عرفان‌زدگی در برخی از آثار است. گویی قصد داشتیم بعضی از شکست‌ها را با عرفان جبران کنیم. منتها نپرداختن به منطق جنگ و عملیات‌ها جای خود را به نوعی سانتی‌مانتالیزیم و هم نوعی از عرفان‌گرایی داده که با نوع جنگی که ما دیده‌ایم مقداری متفاوت است. ابتدا باید این عرفان‌زدگی را درمان کرد.
رضایی گفت: مشکلی که در این میان وجود دارد این است که همه مستندنگاری‌ها از یک سطح کیفی برخوردار نیستند و گویی در یک قالب از پیش تعیین شده‌ای نوشته می‌شوند. سطح آثار تولید شده در حوزه مستندنگاری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ کیفیت آثار در این زمینه چطور است؟
بابایی با اشاره به این که آثار مستند را باید به چند بخش خاطرات، شرح عملیات و … تقسیم کرد گفت: از دید من این مورد بیشتر در بخش خاطره‌نگاری و آن چیزی که به عنوان تاریخ شفاهی به وفور چاپ می‌شود وجود دارد که کسی نیز بر آن کنترلی ندارد و راستی آزمایی صورت نمی‌گیرد، مگر این که خود ناشر حساسیتی به خرج دهد. باید زیرساخت‌هایی در این حوزه داشته باشیم و مرجعی که اشراف کلی به این وقایع داشته باشد که بسیار سخت پیدا می‌شود.
رضایی همچنین نظر گل‌علی بابایی را در خصوص چگونگی ادامه مسیر مستندنگاری در حوزه دفاع مقدس پرسید و او در این زمینه گفت: به نظر من یکی از دلایل موفقیت مستند جنگ بی‌صاحب بودن آن است و به نظر من باید همچنان مردمی بماند. سازمان‌هایی که دست‌شان می‌رسد کمکی کنند.
وی همچنین بیان کرد: مقام معظم رهبری در سخنان خود به ادبیات اشاره کردند و به شخصیت‌پردازی از شهیدان و رزمندگان جنگ تاکید داشتند. خلق آثار هنری همانند فیلم از این مستندنگاری‌ها را نیز لازم دانستند.
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از ایرنا، این نویسنده با اشاره به اینکه توجه به جنگ سوریه و عراق که شهید حاج قاسم سلیمانی از فرماندهان آن بود نیز لازم است گفت: شهید سلیمانی فارسی زبان است و در این جنگ فرمانده نیروهایی از پنح ملیت بود و در یک وسعت جغرافیایی عظیم بود و دوستان در حوزه ادبیات داستانی می‌توانند به این امور بپردازند و آثار فاخری تولید کنند.امیری نیز در پایان گفت: امروز بیشتر می‌توان از جنگ آثاری را تولید کرد و آینده ادبیات جنگ آینده روشنی است
. Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com