ادبیاتیمیزدا مدرنلشمه گئدیشاتی
«همت شهبازی» ایله دانیشیق
بیرنجی بولوم
افشین شهبازی
آنادیلیمیز:دونیا ادبیاتیندا مدرنلشمه گئدیشی چوخدان باشلایاراق، اوزون سوره ایریلی-خیردالی آخیملار یارادیقدان سونرا بعضی‌لری بو دؤنمین سونا وارماسینی، بعضی‌لری او جومله‌دن یورگئن هابئرماس هله اونون تاماملانماماسینی وورغولاییرلار.
بو آرادا آذربایجان ادبیاتیندا اولان یارادیجیلیق، مدرنیزم قوراللاری ایله اویغون گلیب-گلمه‌مه‌سی دارتیشمالار دوغوران آنلار کیمی هله ده چؤزولمه‌سی گره‌کن مقاملاردان حساب اولونور. عینی حالدا ادبیاتیمیزین ژانرلاری او جومله‌دن شعر، نثر، تنقید و… موباحثه‌لی مقاملارا چئوریلمیشدیر.
بو آرادا بیر سیرا یازارلاریمیز چاتیشمایان بعضی اؤنملی بوشلوقلاری سئزه‌رک بو حاقدا بوشلوقلاری دولدورماغا چالیشمیشلار. همت شهبازی ادبیاتیمیزدا بیر تنقیدچی کیمی تانینیر. اؤزو ده یورولمادان یالنیز و یالنیز یارادیجیلیقلا مشغول اولان بیر یازاریمیزدیر. بونو اونون چاپ ائتدییی کیتابلار دا گؤستریر. آشاغیدا اونونلا آپاردیغیمیز دانیشیغی اوخوجولارلا بؤلوشوروک:
***
۱)مدرن ادبیات نئجه یاراندی؟ سیزجه بونون یارانماسیندا تاثیر قویان پارامئترلر نه‌لر اولموش؟ باشقا دئییمده مدرن ادبیات دئدیییمیز هانسی اؤزللیک‌لری داشیییر؟
ج-هر شئی قاییدیر آوروپادا رونئسانس و سونرادا آیدینلانما (روشنگری) دؤنَمینه. عمومییت‌له مدرن سؤزو، یئنی و چاغداش آنلامیندا اولدوغونا گؤره، بیر دورومون دَییشیلمه‌سی و یا محو اولماسی و یئنی بیر دورومون یارانماسییلا ایلگیلی‌دیر. یعنی مدرن دئدیکده، اونون قارشی طرفی “سنت و یا گله‌نک”دیر. بعضی آشیری مدرنیست‌لره گؤره، “گله‌نک” بیر ییغینتی‌دیر. اونو قیراغا قویماق لازیم گلیر. بورادا بو سوال یارانیرکی: اگر “گله‌نه”یی دَب‌دن دوشموش ساییریقسا اوندا بوتون یارانان یئنی‌لیک‌لر، بیر زامان سوردوکدن سونرا داها دوغروسو دَبلشدیکدن سونرا “گله‌نه”یه چئوریلیر. یعنی هر بیر یئنی لیک اؤزلویونده “گله‌نکسل” اولور. کئچمیشه چئوریلیر.بیر چوخلارینا گؤره “مدرنیزم” ادبیاتلا باشلاییر. بو فیکیر، چوخدا یانلیش دئییل. توپلوملا ادبیات هر زامان قارشیلیقلی ایلگیده اولوبلار. بونلاردان هانسی تئز، هانسی گئج ویاخود هانسی باشقاسینا تأثیر بوراخمیش، قطعی سؤز دئمک اولماز. آنجاق دئمک اولارکی مدرنیته دئدیکده، هر شئی‌دن قاباق فیکیر و اونون آردیندا یازیدا دَییشیکلیک یاراندی. دوشونجه‌ده دییشیکلیک یاراندیقدان سونرا، قاداغالار قیراغا قویولور و توپلوم گلیشمه‌یه طرف یؤنه‌لیر.
۲)بونون عیانی اؤرنک‌لرینی آذربایجان توپلوم و یا ادبیاتیندا گؤسترمک اولارمی؟
ج-بیزده ده بئله اولموش. مثلن ااجتماعی گلیشمه: تئکنولوژی، صنایع‌لشمه یارانمادان قاباق، اونون دوشونجه‌سی میرزه فتحعلی آخوندزاده ده یاراندی. آخوندزاده بیزیم “آیدینلانما” دؤنَمیمیزین باشلانغیجی‌دیر. او یئنی‌لشمک اوچون یاخاسینی جیریردی. آخوندزاده‌نین دوشونجه‌سینده ادبی و اجتماعی گلیشمه‌نین یولو ایکی جیغیردان کئچیر: بیلیم و تنقید. آخوندزاده تک باشینا باتی آخیملارینین بیر نئچه‌سینی اؤزونده توپلاییر. بوتون بوشلوقلاری تانیییر. او، بو گونکو معنادا بوتون ایلکین‌لرین یارادیجیسی‌دیر: ایلک ادبی تنقید، ایلک یئنی اوسلوبدا نثر یازان، ایلک پوبلیسیت، ایلک ضییالی، ایلک آدام‌دیرکی کلاسیک ادبیاتدان اؤزونو قیریر. گؤردویو ایش‌لرده، ایره‌لی سوردویو دوشونجه‌لرده یالنیز و یالنیز عاغیل حاکیم‌دیر. یعنی مدرنیته‌نین ان اؤنملی فاکتورو. اوسچولوغون (خردگرایی) تمل داشینی قویور. آذربایجان انتئلئکتوال تاریخینده اونون کیمی ییغجام فیکیرلی ایکینجی بیر شخص تاپماق اولماز. گؤستردییی یولون آرخاسینجا، پراتیک ایشلر ده گؤرور.
۳)بس اوندا مدرن ادبیاتین اؤزللیک‌لری؟
ج-بعضی‌لری مدرن صنعتی، مارکسین “کمونیست مانیفئستی” اثری ایله باشلاندیغینی دئییرلر. بعضی‌لری ده شارل بودلئر و سیمبولیزم‌له. هر حالدا مدرن ادبیات دئدیییمیزده بیر چوخ اؤزللیک‌لری ایله کلاسیک ادبیاتدان فرقله‌نیر. بو، هم فورم باخیمیندان اولور همی‌ده مضمون باخیمیندان. “پیتئر چایلدز”، “مدرنیزم” اثرینده بونو چوخ گؤزل آراشدیریر. اونون فیکرینجه: مدرن صنعت (و ائله‌جه ادبیات) فورم باخیمیندان مرکب و پیچیده‌دیر، ییغجام و سیخ‌دیر، دینه شوبهه ایله یاناشیر، درین ایچه قاپانیش، فورم و تئکنیک یوخلاییجیسی، ذهنی اَیلنجه و اویونبازلیق، دیل یئنیلیک‌لری، ساتیرا و کینایه ایله یوغرولموش لووغا و کوتله‌نی اؤزوندن اوزاقلاشدیران بیر اومیدسیزلیک، فلسفی نظرییه، اینانجین الدن گئتمه‌سی، کولتورل بوشلوقلار و … بونلارین هامیسی مدرن یازارین مشغول اولدوغو موضوعلاردیر.
مدرنیزم بوتون شئی‌لره اؤزونون ایشلک دایره‌سینده یاناشیر، بونا گؤره ائو، اوندا یاشاماق اوچون بیر ماشین‌دیر و شعر ده کلمه‌لرده دوزلدیلمیش بیر ماشین. مدرنیزمده ایستیعاره و سیمبولا اؤنم وئریلیر.
ال-آیاغا دولاشان فورم، وزن و قافییه‌دن یاخا قورتاریر. هارمونی و ریتمه دایانیر. آچیق و سربست شعر یازیر. موتیو باخیمیندان ایسه: اؤلوم، ائروتیزم و درین مذهبی و میستیک (عرفانی) دویغولاری عکس ائتدیرمه‌یی اؤزلرینه مقصد گؤتورورلر. دئمک اولارکی مدرنیزم ان قاتماقاریشیقلی، ان تضادلی بیر آخیم‌دیر. عینی حالدا اوغراشدیغی و تمثیل ائتدییی جریانی دا یئترینجه منیمسه‌ییر. تضادلی دئینده آچیق‌ـآیدین گؤرونور کی بو فیل بویدا آخیمین ایچینده نئچه-نئچه کیچیک آخیملار دا گلیب تاثیری قویوب گئتمیش.
۴)اجتماعی موناسیبت‌لری نظرده آلاراق سیزجه ادبیاتیمیز مدرنلشمیشدیرمی؟ آذربایجان ادبیاتیندا مدرنلشمک پروسه‌سی نئجه قاباغا گئدیر؟ بو پروسه‌نین سوییه‌سی سیزی قانع ائدیرمی؟ج-دئمک اولارکی آذربایجاندا یئنی‌لشمه‌یه ماراق، بیر چوخ میللت‌لردن داها قاباق یاراندی. بونون دا سببی بیر طرفی تورکییه، بیر طرفی ده روسییه اولور. تورکییه، غربی آوروپانین دروازاسی و روسییه شرقی آوروپانین. یعنی تخمینن یوز ایل آوروپادا “آیدینلانما” دؤنَمی یاراندیقدان سونرا آذربایجاندا م.ف.آخوندزاده ایله اویانیش و آیدینلانما دؤنَمی باشلاییر. بیزده آیدینلانما سوره‌جی باشلادیقدا، آوروپادا بودلئر ایله مدرن ادبیات باشلامیشدی. بیزیم ایلک یئنی‌لشمه مرحله‌میز یعنی آیدینلانما مرحله‌سی عینی ایله آوروپا آیدینلانماسی کیمی ایدی. آنجاق مدرنلشمه مرحله‌سینده بیز آرتیق ادبیات ایستئهلاکچیسی (مصرف کننده) اولدوق.
بیز ادبیاتین یالنیز شعر قولوندا علیرضا نابدل “اوختای”لا مدرن‌‌لشیریک. سونرا اوچوروم یارانیر. مدرنلشمه سوره‌جی ایسه، سیستئماتیک بیچیمده ۷۰-جی اون ایللیکدن بویانا باشلاییر.
بو زاماندان شعریمیزده گؤزل ایشلر گؤروندو. حمید شهانقی‌نین “زنجیرده سئودا”، صالح عطایی‌نین “بلکه داها دئینمه‌دیم”، هادی قاراچای و اسماعیل اولکرین شعرلری، ناصر مرقاتی‌نین “تالانمیش گونش” اثرلری بو دؤوره عاییددیر.
من ایندی ده هله “تالانمیش گونش” کیمی بیر اثرین یارانماسینین تامارزیسیندایام. مدرن شعریمیزین ایچه‌ریسینده: ان انتئلئکتووال، ان جئنتئلمن شعر، ناصر مرقاتی‌نین بو اثری‌دیر.
همیشه بو کیتابی اوخویاندا چنگیز آیتماتووون مشهور بیر سؤزو یادیما دوشور. او دئییر: هر زامان، طلباتلاری یوکسک و یوخاری سوییه‌ده اولان بیر چوخ جئنتئلمن مدنی اوخوجونو گؤز اؤنونده ساخلاییرام. منجه “تالانمیش گونش” اؤزو جئنتئلمن بیر شعر توپلوسو اولدوغو قدر، اوخوجولاری دا جئنتئلمن اولمالی‌دیر. بیز ۷۰-جی ایللرده یارانان مدرن اثرلرده، آوروپا مدرنیزمینده یارانان اؤزللیک‌لرین بیر چوخونو گؤروروک، مدرن شعرین فاکتورلاری چوخ چوخدور بو اثرلرده.
داها نه ایسته‌ییریک. اونوتمایاق کی بیزیم کوتله‌وی اوخوجولوغوموز یوخدو. بیزیم میللتیمیزین بیر چوخو بو ادبیاتلا مشغول اولمور. بیر چوخو اولورسا، “حیدر بابایا سلام” کیمی کوتله دیلینده یازیلان شعرلری سئویر. طبیعی کی بو کیمی سلیقه‌لرده اولان اوخوجولار دا، “تالانمیش گونش” کیمی اثرلرله ماراقلانمایاجاقدیر. چوخ آز سایدا مدرن شعریمیزله اوغراشان اوخوجولاریمیز واردیر. آما بو بیزیم اوچون یاراتماماغا بهانه اولا بیلمز. بیز چوخ نفوس‌لو میللت اولاراق بو ۱۰ ایلده بارماق سایی قدر “مدرن” یازانیمیزین اولماماسی دا بیزه افسوسلار دوغورور. آنجاق او آز یازیلان شعرلریمیز ده ائله مدرن شعرین ائسکئلئتینی قورور. ائله همین کی مدرن شعریمیز، شعریمیزی اوخشار مضمونلولوقدان چیخاریر بؤیوک ایش گؤرور. مدرن شعریمیزده چئشیدلی مضمونلار واردیر. اگر شعریمیز مضمونو مَلَک‌لر، پر‌ی‌لر الیندن آلیر یئرده مسکونلاشدیریبسا دئمک بؤیوک ایش گؤروبدور. بونو هئچ زامان دانماق اولماز. طبیعی کی بو، بلکه قانع ائدیجی اولمادی. آنجاق شعریمیز، دوردوغو یئرده ده دورماییب‌دیر. آردی وار
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۳ شهریور ۱۳۹۹ ساعت ۱۲:۱۹ ب.ظ
