اؤلوم حاققیندا

اکبر سعادت
آنادلیمیز:انسان حیاتیندا دوغوم شادلیقلار یاراتدیغى حالدا اؤلوم حسرت و غم دوغورور.انسان ایکى یوللا دونیادان گئدیر: بیرى یاتدیغى یئرده? یاتاق ایچینده یاشین چوخلوغوندان یا ساغالماز ناخوشلوقدان وجودون سارسیلماسى و اؤلگونلشمه سى ایله? ایکینجیسى آیاق ا?سته? وجودوندا حیات چاغلادیغى و یاشاماغا یارادیغى حالدا اؤلور. بو ایکینجى یوللا اؤلنلرین ایچینده تصادفه اوغراماق کیمى گؤزله نیلمز اؤلوملر اولدوغو کیمى? بو حیاتا گؤز یومانلارین چوخونو? دین? حق? خلق و وطن یولوندا جانیندان کئچن شهیدلر تشکیل ائدیر. دوغماق حالیندا د?نیادان گئدن آنالار و صغیر اوشاقلاردا بو شهیدلر سیراسیندا اولورلار۰ اینانجیلارا گؤره شهیدلر باغیشلانمیش اولور? اونلار سئوال¬ سورغوسوز بهشته گئدیر و کربلا شهیدلرى و اولیالارین حمایه سى آلتیندا یئر توتورلار.دین ? حق? خلق و وطن یولوندا شهید اولانلارین تورپاغا تاپشیریلما و عزا مراسیمى ائل مراسمینه چئوریلیر. بونلارین جنازهسینى ائل یولا سالیر و عزاسینى ائل ساخلاییر.
***
بیر آدامین جان ا?سته اولدوغونو دویونجا? ایستر کیشى اولسون یا قادین خصوصا یورغان ¬دؤشکده اولسا? ممکن صورتده اونو تمیزله ییر? آلت پالتارلارینى دگیشیر? ال¬ آیاغینا حنا قویاردیلار. چونکى حنا پیغمبردن قالما اولوب? و نکیر¬منکر اؤلونون سوراغینا گلنده هامیدان قاباق اونون الینه ¬آیاغینا باخار? اگر حنا قویولموشسا? اونون پیغمبر امتى و على شیعه سى اولدوغونا اینانیب قاییدار. بیر پارا دونیا گؤرموشلر جان ا?سته اولان آدامین سیماسیندان ? سسىنین خیریلتىسیندان جان تاپشیرماقدا اولدوغونو سئچر. جان وئرمکده اولان آدامى ا?زو قبله یه اوزادیر? یاسدیغى اونون باشى آلتیندان گؤتورورلر. جان تاپشیرماقدا اولان آدامى تک باشینا بوراخماق اولماز.لکن آرواد خایلاغى اونون یانیندا تک اولمالیدیر.جان وئرمکده اولانین یانیندا اوجادان دانیشماق و یا برکدن آغلاماق اوندا جان بئزیکمه سى یاراتدیغینا گؤره جایز ساییلماز. بو حالدا اؤلوم یاتاغیندا اولان آدامین دیشلرى قاییرما اولسا آغزیندان چیخاریرلار? چاى قاشیغى ایله آغزینا سویا چالینمیش کربلا توربتى دامیزیرلار.قولاغینا کلمه شهادتى اوخویورلار.اگر هوشون آزمامیش اولسا کلمه شهادتى اونا دئدیردیرلر. روحون بدندن راحت چیخماسى اوچون ممکن قدر اونا ال وورمازلار.
جان بدندن چیخاندان و اولدوزو گؤى اوزوندن آخاندان سونرا? اونون گؤزلرینى و آغزینى یومار و چنه سینى دوشمه سین دئیه باغلارلار (چکرلر)۰ آیاقلارینى و اللرینى دوز اوزادیرلار و آیاق باش بارماقلارینى بیر¬بیرینه باغلاییب اوستونه آغ پارچا چکیب? اوستوندن بیر تاقه شال سالیرلار. گتیردیگى گول عطرلرى ایله سرمست اولوب? بهشت باغچالارینى سئیر ائده¬ ائده قالیرلار.
تورپاغا تاپشیریلان هر بیر اؤلو? اولیالاردان باشقا چورویور. اولیالار قبیرده قیامت گ?ن?نه قدر حیاتدا اولدوقلارى کیمى قالیرلار. چ?ر?ینلرین قبیرده چورومیه ن یئرى بئل سومویونون آشاغا قورتاراجاغینداکى سوموکدور. قیامت قوپوب اسرافیل سورونو چالینجا اؤلولرین چوروموش عضولرى بو سومویون اطرافینا توپلانیر? وجود یئنىدن تشکیل اولور. اسرافیلین سورونون چالینماسى بوتون مخلوقاتى محشر آیاغینا چاغیرماسى دئمکدیر. سورون سسى اوجالینجا بوتون اؤلولر قبیردن خورتلاییب قافله حالیندا محشره طرف یوللانیرلار.
محشر دونیادا هرکسین یایدیقلارى ایشلرین حسابینى وئردیگى یئردیر. بورادا پیس یاخشیدان? گناهکار ثوابکاردان آیریلیر. محشرده ملکلر طرفیندن “میزان” آدلاندیریلان ترازى ایله گناهکار و ثوابکار چکیلیر. ایمان ایله دونیادان کؤچموش ثوابکار بنده لر بهشته گیرمگه حق قازانیرلار. دونیادا فرعونلوق ائدنلر? آللاهین بویوردوقلارینا بویون قویمایان زیانکارلار جهنمه گؤندریلیر و حقسیزلیگه اوغرایانلار و ستمه معروض قالانلار محشرده آللاهدان حقلرینین احقاق ائدیلمه سینى ایسترلر. محشرده آتا¬آنا اوشاقلارینى? اوشاقلار آتا¬آنالارینى? کیشى آروادینى? آرواد کیشىسینى? قارداش قارداشینى یاخینلار بیر-بیرینى? قونشو قونشونو? دوست دوستو? یولداش یولداشى تانیماز.هر کس اؤز هایینا قالیر? اؤز باشینا چاره آرار
***
دونیادا هر بیر ایش آللاه تعالىنین مشیتیندن (اراد? سیندن¬ایسته ییندن) آسیلیدیر. بو مشیتدن قیراق هئچ بیر ایش باش توتاسى دگیل. دوغولان هر بیر یارادیلیشین بیر تقدیرى? بیر آلین یازیسى وارکى? ایستر-ایسته مز اونو گؤرجک. آللاه انسانى یاخشى یوللارا گئتمگه? یاخشى ایشلر گؤرمگه? شردن چکینمگه “خئیر” قاتیلماغا و بیر سؤزله آللاهین بویوردوقلارینا عمل ائتمگه چاغیریر. لکن شئیطان اونو خئیر ایشلردن اوزاقلاشماغا و شر ایشلره قوشولماغا سوق ائدیر. اؤزلرینى شئیطانین وسوسه سیندن قورویانلار ثوابکارلار? شئیطانین وسوسه لرینه قاتیلانلارا گناهکارلاردیر.
بوتون بو ایشلرى یئرینه یئتیرنده چالیشیرلار اللرى اؤلویه توخونماسین? الین یا بدنین اؤلویه توخونماسى ایله “اؤلو غوسلو” واجب گلیردى.
اؤلو اول آخشام اؤلنده? اونو محله یا کند مسجدینه آپاریب اورادا امانت قویوردولار. لکن گئجه یاریلاریندا اؤلسئیدى ائوده ساخلاییب? سحر تئزدن ائودن چیخاریردیلار.اؤلونون یئردن تئز قالخماسینا تله سیر و اونون یونگول قالخماسینى ثوابکارلیق علامتى سانیردیلار.
او گئجه اؤله نین یاخینلارى? قوهوم¬ قونشو سحره کیمى آییق قالیب? آغلاییب ¬اوخشاردیلار.اؤلو گئجه ائوده قالمالى اولسایدى? اونون سینه سى ا?سته قرآن قویار و باشى ا?سته ده قرآن اوخویاردیلار. مسجدده امانت قویولان اؤلونون سینه سى ا?سته قرآن قویولمازدى. مسجد آللاهین ائوى اولدوغو ا?چ?ن شئیطان اورایا یول تابا بیلمزدى. مسجدده اؤلو تک قالماسین دئیه? بیر قرآن اوخویان (قارى) اونون باشى ا?سته اوتورداردیلار? قرآن اوخویان گئجه یوخویا گئتمه سین یا دوروب گئتمسین دئیه? دفعه لرله اونا باش ووراردیلار. اؤلو ایستر ائوده ساخلانیلا? یا مسجده آپاریلا? اونون اوتاغیندا سحر جن چراغ یا شمع یاندیراردیلار۰
اؤلونون جان چکیشمه سینده هیچقیریقلارینى سینه لرینده بوغان اؤلو آداملارى? اوجادان آغلاماغا آه و ناله و بعضا اؤزونو دؤیمه یه باشلارلار. بو آغلاماق¬سیدقاماق اؤلونون جان باغیشلاماسیندان باشلار و عزا مراسیمینه قدر یئر به یئر دوام ائدیر.
اؤلونون یاخینلاریندان اوشاقلارى? قارداش باجیلارى? امما هامیدان چوخ آروادى شیون قوپاریر? باشینا-دؤشونه وورور? اؤزوندن گئدیردى. بو بیرده اونا گؤره ایدى کى? آرواد ارینین دالینجا شیون قوپارماسایدى? دالینجا دوداق ب?زو ر و یاراماز دئدى¬ قودولار اولوردو. اؤلونون آردینجا آغلاییب¬ سیدقاماقدا آروادلار کیشیلردن داها ایرولى گئدر. اؤلو تورپاغا تاپشیریلاندا برک قیشقیریق قوپاریر? قبرین ا?ستونه سریلیر? تورپاغى باشلارینا سوورار? توکلرینى یولار? ا?زلرینه دیرناق چکردیلر. بونا گؤره ده معمولا اونلارى تورپاغا تاپشیرما مراسیمینه یول وئرمزدیلر. بونونلار بئله? بیر اینانج دا بو ایدى کى بونلار عزیزلرینین قبرى ا?سته گئتمه یینجه سویومازلار. بونا گؤر ده اونلارى آپاریر? بیر آز قبرین تورپاغیندان گؤتوروب اوزوندن چیخانلارین چادراسینا تؤکردیلر۰
اؤلونون یاخینلارى ایستر کیشى و ایستر آرواد قاراپالتار? هئچ اولماسا قارا کؤینک گئیه ر? یاخالارینى آچیق قویار? آلینلارینا پالچیق یاخار? ا?زلرین قیرخماز? باشلارین داراماز و حاماما دا گئتمزدیلر. بو ایشلر اؤلونون یئددیسینه? بعضا قیرخینا و حتى ایلینه جن دوام ائدردى.
***
اؤلونون ائودن چیخاریلماسى (قالخماسى) نه قدر لازمدیرسه? اونون تئز یویولوب تمیزلنمه سى? کفن اولونماسى دا بیر اوقدر لازمدیر. بیر وقت قبرستانلار شهرلرین ایچینده اولدوغو و اونلاردا اؤلو یوماق یئرى منى ائو¬ائشیگیمدن? اهل¬ عیالیمدان آییریب هارا آپارماق ایستیرسیز؟۰۰۰
تابوت اؤلونون یاخین آداملارى و اونو تورپاغا تاپیشیرماغا ( تشییعه) گلنلرین بیرگه لااله الااله سسیله دؤرد طرفدن قالدیریلیر و اونا یاپیشانلار تئز¬تئز بیربیرلرینى دگیشیر. یولدان اؤتنلر ثوابیندان سارى یولدان آیریلیب یئددى قدم تابوتا یاردیم گؤستریر? یئنه قاییدیب یولونا ادامه وئریر.
قبرستان یاخین اولاندا خصوصیله کندلرده تابوتو چیگینده آپاریلیر? اوزاق اولاندا شهرلرده ماشینلا? کندلرده بو کنددن او بیرى کنده دوه یا آت ا?سته آپاریلیردى.
اؤلو قبرستانا چاتینجا? اونو قاباقجادان نظره آلینیب قبیر قازان وسیله سى ایله حاضرلانماقدا اولان قبیره یاخین یئره قویورلار. قبرین درینلیگى ایکى متر? بویودا ایکى متر اولور. آرواد قبرى کیشى قبریندن بیر آزدا درین قازیلیر.
اؤلونون نامازى ائوده قیلینمامیش اولسا? بیر آخوند اوزو قبله یه اونا ناماز قیلیر. اؤلونو اوغورلایانلاردا ( تکجه کیشیلر) اونا اقتدا ائدیرلر. ناماز قورتاراندان سونرا عائله آداملاریندان بیریسى (اؤلو قادین اولورسا محرم کیشیلردن بیرى) آیاق یالین باش آچیق قبرین ایچینه گیریر? او بیریلر جناز? نى تابوتدان قالدیریب یئنه ا?چ دفعه یئره قویوب گؤتورورلر و دؤردونجو دفعه باش طرفدن قبرین ایچینده کى آداما وئریرلر. اودا جناز? نى ساغ بؤیرو اوسته و اوزو قبله یه یاتیردیر و باشى آلتینا دا بیر کرپیچ قویور? کفه نین اؤلونون ا?ز?نه اولان طرفین آچیر و سونرا قبرین آشاغاسیندان چیخیر. آخوند اولویه تلقین وئریر ( اونا قبیرده سورغولارا نه جواب وئردیگینى یا دا سالیر). سونرا قبیر قازانلار بؤیوک داش یا کرپیچ ایله قبرین ا?ستونو اؤرتورلر? دئشیکلرینى پالچیقلاریب اوستونو تورپاقلا اؤرتورلر. قبیر اوستونده اولانلار دا هر بیرى بیر مقدار تورپاق آتیرلار و انا لله و انا الیه راجعون دئییرلر. آروادلاردان قبیر اوستونه گلن اولسا? قبرین ا?ستونه دؤشه نیب? شیون قوپاریب? اوندان آیریلماق ایسته میرلر۰ کیشیلر باش بارماقلارینى قبیر تورپاغینا قویوب فاتحه اوخویورلار.
سونرا قبرین اوستونه سو سپیب? قاییتماق ایسته ینده نئچه آددیم قبیردن اوزاقلاشیب یئنه قاییدیرلار.
کندلرده چوخ وقت قبرین اوستونده اود یاندیریرلارکى تورپاق قوروسون و یئرین تازا قازیلدیغى بلله نمه سین.
اؤلونون تورپاغا تاپشیریلدیغى گونون آخشامى ( قبرین اول گئجه سى) محله ملاسى یا هر مؤمن حاضر اولسا اؤلویه وحشت نامازى قیلیر کى اؤلو تکلیکدن و یاخینلاریندان اوزاق دوشدوگون وحشته دوشم?سین.
همان گئجه یئنه اؤله نین ائوینده بعضاده مسجدده شام غریبان مجلیسى قورولور. مجلسده قرآن اوخونور و قاپى¬ قونشو? ائشیدیب باش ساغلیغى وئرمک و فاتحه اوخوماق اوچون اؤلو یئرینه باش وورارلار.
قایناق:آذربایجان خالق داستانلاری