آلقیش ایله قارغیش
مهپاره رضایئوا(کؤچورن: محمدرضا اسماعیل¬زاده)
فولکلورون هر بیر ژانری خالقین دونیا گؤروشونون، حیات تجربه‌سینین بدیعی-پوئتیک افاده‌سی‌دیر. ژانرین تاریخی- مدنی فونکسیاسینین نئجه اولماسیندان آسیلی اولمایا‌راق، بدیعی‌لیک، ائستئتیک‌لیک هر بیر ژانرا خاصدیر. آلقیش و قارغیش ژانرلاری دا استثنا تشکیل ائتمه‌ییب، اؤزونه ¬مخصوص بدیعی-پوئتیک معنا خصوصیتلرینه مالکدیر.
آلقیشلار و قارغیشلار فولکلوروموزون چوخ گئنیش یاییلمیش، گونده‌لیک حیاتدا ایشله‌دیلن اؤز آکتواللیق لارینی دایم ساخلایان ژانرلارینداندیر. اونلارین گرکلیگی انسانلارین گونده‌لیک حیاتی ایله باغلی اولما‌لاریندان ایره‌لی گلیر. آلقیش و قارغیشلار ژانر طبیعتلری اعتباریله انسانلارین پراکتیک احتیاجلارینین معنوی طرفلرینی افاده ائدیر. یعنی اونلاردا انسانلارین مثبت و منفی مضمونلو ایستکلری افاده اولونور.آلقیش و قارغیشلاری شفاهی پوئتیک یارادیجی¬لیغین قدیم ژانرلاری سایان فیلولوگیا علملری دوکتورو بهلول عبدالله¬یئو یازیر کی، “…آلقیش و قارغیشلار آداملارین آرزو و ایستکلرینین حیاتا کئچه¬جگینه اینامی افاده ائدیر. آذربایجان خالق ادبیاتینداکی آلقیش و قارغیشلار اؤز کؤکو ایله اسکی اعتقادلار و بدیعی آنلاملارلا سیخ علاقه‌داردیر، گؤروندوگو کیمی، آلقیش و قارغیش ژانرلاری تاریخی اعتباریله چوخ قدیمدیر. اونلار اسکی زامانلاردا تشکول تاپا‌راق فورمالاشیب. دئمک، آلقیش و قارغیش ژانرلارینین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلری¬ده خالقیمیزین فولکلور یارادیجیلیغینین چوخ قدیم زامانلاری ایله باغلی‌دیر. اونلارداکی بدیعی‌لیک ایلکین پوئتیک یارادیجی‌لیغی عکس ائتدیریر.پروفسور آزاد نبی¬یئو آلقیش و قارغیشلاری خالقیمیزین خئیری آلقیشلاماق، شرعی ایسه قارغیشلاماق آنلاییشلاری ایله باغلامیشدیر. او، آلقیش و قارغیشلاری تصنیف ائدرکن اونلاری مراسمله معیشتله و میفولوژی-دینی تصورلرله باغلی اولا‌راق اوچ قروپا آییرمیشدیر. بو دا اؤز نؤوبه‌سینده معلوم ائدیر کی، آلقیش و قارغیشلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلرینین فورمالاشماسینا خالقیمیزین قدیم آیین و مراسملری، معیشت-تصروفات طرزی میفولوژی-دینی تصوّرلری تأثیر ائتمیشدیر.
اؤز نؤوبه‌سینده پروفسور مرسل حکیموو دا آلقیش و قارغیشلاردا خالقین اجتماعی-اقتصادی تاریخی‌نین ایزلری ایله یاناشی، اینام و اعتقادینین دا عکس اولوندوغونو گؤسترمیشدیر.
پروفسور پاشا افندی¬یئو ده حاقّیندا دانیشدیغیمیز ژانرلارین انسانلارین قدیم اینام و اعتقادلاری ایله باغلی‌لیغینی خصوصی قئید ائتمیشدیر.فیلولوگیا علملری دوکتورو سیف¬الدین غنی¬یئو شیروان آلقیش و قارغیشلارینین نمونه‌سینده اونلارین بدیعی-پوئتیک اؤزونه¬مخصوص‌لوغونون رئگیونال خصوصیتلریندن بحث ائتمیشدیر.آلقیش و قارغیشلارلا باغلی گنج تدقیقاتچی آفاق خرّم قیزینین بیر فکری دقتی خصوصی جلب ائدیر. او یازیر کی، “آذربایجان محیطینده… آلقیش و قارغیش سؤیله¬مک، اساساً، قادین فعالیتی ایله باغلی‌دیر. لاکن بو ملاحظه ایله بیز کیشی‌لرین آلقیش و قارغیش سؤیله¬مک فاکتینی انکار ائتمک فکرینده دگیلیک. شومئرلرین “بیلقامیس” داستانی…، هابئله بیر چوخ آذربایجان داستان و ناغیللاری کیشی آلقیش و قارغیشینین کسریندن بحث ائتمک اوچون کفایت قدر ماتریال وئریر. لاکن سون دؤورلرده قارغایان، آلقیش سؤیله‌ین کیشی‌لره اکراه¬لا یاناشیلماسینین (“کیشی خئیلاغی قارغیش ائتمز”) شاهدی اولموشوق. قئید ائتمک لازمدیر کی، قادینلار آراسیندا دا بوتون یاش دؤورلرینده دگیل، اورتا و آهیللیق سنّ‌لرینده اولان قادینلارین رئپئرتوار¬یندا کلّی مقداردا آلقیش و قارغیش نمونه‌لرینین سؤیلنیلدیگینین شاهدی اولوروق .مؤلفین فکرینه مناسبتیمیزی بیلدیرمک ایسته¬ییریک. بیزجه، آفاق خرّم¬قیزینین قارغامانین ایندی داها چوخ قادینلارا عاید اولماسی حاقینداکی فکری دوزگوندور. نظره آلمالی¬ییق کی، آلقیشلاما و قارغیشلاما چوخ قدیم زامانلاردا خصوصی مراسملر ایدی. ایندی ایسه آلقیش-دعالاما مراسم حادثه‌سی اولا‌راق داها چوخ روحانی¬لرین-موللا‌لارین دیلینده افاده اولونور. قارغاما ایندی مراسم کیمی ایفا اولونمور. شخصی ایفایا عایددیر. قالدی کی، کیشی‌لرین قارغیش ائتمه‌سینه اکراه¬لا یاناشیلماسینا، بیزجه بورادا اکراهدان داها چوخ، کیشی قارغیشینین توتماسینا، حیاتا کئچمه‌سینه اینام افاده اولونور. مثلاً، عائله‌ده قادینلار اؤزلری قارغیش ائدیب اوره¬کلرینی سویودورلارسا، کیشی‌لرین قارغیش ائتمه‌سیندن قورخورلار. چونکی ایناما گؤره قادین قارغیشی توتمور، کیشی قارغیشی ایسه حیاتا کئچیر. دئییلنلری عمومی¬لشدیریب آلقیش و قارغیشلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلری ایله باغلی بو قناعتلره گلمک ممکن‌دور:بیرینجیسی، آلقیش و قارغیشلار انسانلارین خئییر و شر ایستکلرینی افاده ائتمه‌سی اونلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلرینده آچیق شکیلده افاده اولونور. آلقیشلاردا اینجه، ظریف، خوش معنا‌لی افاده‌لردن استفاده اولونورسا، قارغیشلاردا کسگین، آجی معنا‌لی سؤزلرین ایشلنیلمه‌سی اساس پوئتیک خصوصیت کیمی دقتی جلب ائدیر.ایکینجیسی، آلقیش و قارغیشلار تاریخ باخیمیندان قدیم دؤورلرله باغلی‌دیر. دئمک بونلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلرینده خالقیمیزین بدیعی یارادیجیلیغینین ان قدیم ایزلری یاشاییر.اوچونجوسو، آلقیش و قارغیشلارین آیین و مراسیملرله باغلی‌لیغی اونلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلرینین بیر قایناغینین مراسملردن گلدیگینی گؤستریر.دؤردونجوسو، آلقیش و قارغیشلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلری ایلکین ایناملارلا باغلی‌دیر. دئمک، همین ایناملار مقدس اولدوغو کیمی، اونلارین آلقیش و قارغیشلاردا انعکاس اولونموش بدیعی کیفیتی ده مقدسلیک جیزگیلرینه مالکدیر.آلقیش و قارغیشلار بدیعی جهتدن زنگین خصوصیتلره مالکدیر. فولکلوروموزدا هم نثر، هم ده نظم شکیللی آلقیش و قارغیشلار واردیر. مثلاً، نثر شکیللی اؤرنکلر:آغ گونه چیخاسان.
آللاه ائوینی آوا‌دان ائله‌سین.
تاری کیشی کؤمگین اولسون.
هئچ واخت “نئینیم، نئینیم” دئمه‌یه‌سن.
ایشینیز آواند اولسون و …
قئید ائدک کی، نثر شکیللی آلقیش و قارغیشلارا عادی دانیشیق دیلینده راست گلیریک¬سه، شعر شکیللی آلقیش و قارغیشلارا داستانلاردا، خالق پوئزیاسیندا و … توش اولوروق. مثلاً، “قوربانی” داستانیندا وزیره ائدیلمیش قارغیشدان بیر بند:
وزیر، سنی قارغاییرام
حاق دیله¬گین یئتیرمه‌سین.
گؤیدن مین بیر بلا ائنسه
بیرین سندن اؤتورمه‌سین قارغیشلار بایاتی شکلینده ده اولور. بیر شیروان قارغیش بایاتیسینا دقت ائدک:
گل گئدک هون داغینا
گون دوشوب هون داغینا
سنی دوغان آنانین
اود دوشسون قونداغینا آلقیش و قارغیشلارین قدیم نمونه‌لری اونلارین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلرینی اؤیرنمک اوچون داها گئنیش ماتریال وئریر. آلقیش و قارغیشلارین بو باخیمدان تدقیقی اوچون اعتبارلی و زنگین قایناقلاردان بیری و بلکه ده، ان اساسی “کتاب دده قورقود”دور. ”
سالور قازانین ائوینین یاغمالانماسی” بویونون سونوندا دده قورقودون دیلیندن دئییلن و “یوم” آدلانان آلقیشلارا دقت ائدک:
“یوم وئره¬ییم، خانیم:قارلی قارا تاغلارون ییقیلماسون!
کؤلگه‌لیجه قابا آغاجین کسیلمسون!
قامین آقان گؤرکلو سویین قوریماسون!قادیر تنری سنی نامرده محتاج ائتمسون!
چاپارکن آغ-بوز آتین بودرمسون!چالیشاندا قارا پولاد اوز قیلیجین گؤدلمسون!دورتوشرکن آلا کؤندرین آوانماسون!
آغ ساققاللو بابان یئری اوچماق اولسون!آغ بیرچکلی آنان یئری بهشت اولسون!
آخیر-سونی آری ایماندان آییرماسون!”آمین” دئیه¬ن‌لر دیدار گؤرسین!
آغ آلنوندا بئش کلمه دعا قیلدیق، قبول اولسون!آللاه وئرن اومودون اوزولمسون!
ییغیشدیرسون، دوروشدورسون، گوناهلاریم
آدی گؤرکلو محمد مصطفی یوزی سویینا باغیشلاسون، خانیم هئی!..” آلقیشلاردان تشکیل اولونموش بو یوم اؤز فورما و مضمونو باخیمیندان بیزه چوخ زنگین ماتریال وئریر. بورادا اوغوز تورکلرینین پوئتیک دوشونجه‌سینین تاریخی کیفیتی، بدیعی اؤزونه¬مخصوص¬لوغو ایله باغلی قیمتلی معلوماتلار واردیر. یومدا تقدیم اولونان آلقیشلار قدیم اوغوز-تورک شعرینین پوئتیک اؤزللیکلرینی عکس ائتدیریر. بو آلقیشلارا درین بیر شعریت خاصدیر. بیر-بیرینین آردینجا گلن آلقیشلار فورما باخیمیندان اوزلاشماقلا موسیقیلی آهنگ و ریتم یاراتمیشدیر. ریتمین اولماسی شعرین اساس تکنیکی گؤستریجی‌لریندن بیریدیر. عینی ائلئمئنتلرین تکراری، نؤوبه‌لی دوزومو ریتمی تشکیل ائدیر و بو دا اؤز نؤوبه‌سینده شعرین پوئتیک گؤستریجی‌سی کیمی چیخیش ائدیر. بو جهتدن یاناشدیقدا گؤروروک کی، یومداکی آلقیشلار ژانرین مستقل و بوتؤو واحدلری اولماقلا برابر هم ده بیرلیکده بیر شعری تشکیل ائدیر. البته اونلارین بیر-بیرینین آردینجا دوزولمه‌سی آهنگ تشکیل ائتمه‌سی مضمونلا باغلی‌دیر. بوندان ایره‌لی گلمکله مصراعلاشما، بندلشمه بوتؤولشمه یارانمیشدیر.بورا قدر دئییلنلر گؤستریر کی، آلقیش و قارغیشلار ایلک باخیشدان دقتی جلب ائتمه‌سه ده، زنگین بدیعی-پوئتیک خصوصیتلره مالکدیر. همین خصوصیتلرین علم اوچون گرکلی‌لیگی اونلارین قدیملیگینده، اسکی آیین و مراسملرله میفولوژی و اسکی دینی گؤروش‌لرله باغلیلیغیندا‌دیر. دئمک، خالقیمیزین شفاهی بدیعی یارادیجیلیغینین، فولکلور دونیاگؤروشونون پوئتیک خصوصیتلرینین قدیم مرحله‌سینین اؤیرنمه‌سی اوچون آلقیش و قارغیشلار زنگین منبع رولونو اوینایا بیلر.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۷ آذر ۱۳۹۲ ساعت ۷:۲۷ ق.ظ
