آزیخ ماغاراسی…

حاضیرلایان:اکبرسعادت
آنادیلیمیز:آزیخ اینسانی یئر کوره سینین ان اسکی ساکین لریندن بیری، واختی ایله ایندی آذربایجان کیمی تانینان توپراقلاردا یئرله شمیشدی. بو آذربایجانین ان گیزلی ساخلادیغی گیزدیر (سیردیر).
آذربایجان یاخود دا کئچمیش سووئتلر بیرلیییندن (شوروی) قیراقدا بو گیزی بیلن چوخ آزدیر.۱۹۶۸جی ایلده ممدلی حسین اوو (۱۹۹۴-۱۹۲۲) سونرادان نئاندئرتال تیپه اوزل اولدوغو ثبوت ائدیلن اسکی اینسانین آلت چنه سومویونو تاپدی.
بو تاپینتی تاپیلان زاماندان بری باتی (قرب) اوزمانلاری طرفیندن سربست (موستقیل) صورتده آراشدیریلمامیش و اونون ۰۰۰/۴۰۰- ۰۰۰/۳۵۰ ایللیک بیر تاریخینین اولدوغو تصدیق اولونموشدور.
آزی دیشلریندن بیری بوتوو قالمیش،او بیری ایسه قیسما سینمیش بو چنه سومویونون ۱۸ یاشلی قادینا منصوب اولدوغو فرض ائدیلیر( او زامان یاشام اورتا حئسابلا ۲۲-۲۰ یاشا دک داوام ائتدییینه گوره ۱۸ یاش آرتیق قوجالیق دونمی حئساب اولونوردو).
چنه سومویونون تاپیلدیغی آزیخ ماغاراسیندا سونرادان پالئولیت و مئزولیت دونملرینه داها دوغروسو ۵/۱ -۱ میلیون ایل اونجه کی دونمه عاید اولان داشدان دوزلمیش امک آلتلری تاپیلمیشدیر.فرانسیز پالئونتولوقو (فوسیل تانیانی) “لومله” نین فیکرینه گؤره آزیخ ماغاراسیندان تاپیلمیش چنه سومویو آرخئولوگیا (اسکی تانیمی) تاریخینده اسکی لییینه گوره دوردونجو یئرده دیر.ان اسکی رئلیکت ایسه ریچارد لیکی و اونون حیات یولداشی ایله اوغلو طرفیندن تانزانیانین اولدووای دوشرگه سینده تاپیلمیشدیر.ایکینجی کنیادا،اوچونجو ایسه فرانسادا تاپیلمیشدیر. کئچمیش سووئتلر بیرلییینده ایسه حسین اووون تاپینتیسی ان اسکی تاپینتی حئساب اولونور.
ممدلی حسین اوو آذربایجانین گونئی ـ باتیسینداکی (جنوب ـ قربینده کی) کیچیک قافقاز سیرا داغلارینین گونئی ـ دوغو (جنوب ـ شرق) یاماجلاریندا یئرله شن آزیخ چایینین یاتاغینداکی آزیخ ماغاراسیندا یئرله شن بو اینسانلاری “آزیخ آنتروپ” آدلاندیرمیشدیر.ماغارا آرازا یاخین اولان فضولی رایونونون (بولگه سینین) توپراقلاریندا یئرله شیر.ایندی بو رایون ائرمنیستانین حربی ایشغالی آلتیندادیر.
بورادا یاشایان بوتون آذربایجانلیلار همین توپراقلاری ۱۹۹۳- جو ایلدن ترک ائتمیشلر.حسین اووون یاشامیندا ان چوخ تاسوف لندییی شئیلردن بیری اونون ۸۰ ـ جی ایللرین سونوندان بری ساواش و ساواش تهلوکه سی اوزوندن آزیخ ماغاراسینا گئدیب اورادا اوز آراشدیرمالارینی داوام ائده بیلمه مه سی ایدی.عؤمرونون سون گونلرینه دک او،فضولی رایونونون ائرمنی ایشغالیندان آزاد ائدیله جه یینه اومیدینی ایتیرمه میشدی حسین اوو آزیخ ماغاراسینی ۱۹۶۰ ـ جی ایلده کشف ائتدی. قاراباغ توپراقلاریندا یاشایان اهالی بو ماغارانی تانیییردی. بورانین اژداهالارین یاشادیغی تهلوکه لی بیر یئر اولماسی حاقیندا چوخلو سویله ییشلر سؤیله نیلیردی.
سانکی ماغارایا گیرنلر اورادان ساغ قاییتمیردیلار ائله بیل حتی بیر دونه اورایا گیرن بیر سورو قویونو، اژدهالار دیری ـ دیری یئمیشلر. آزیخ، قافقاز توپراقلاریندا تاپیلمیش اهنگ داشی ماغارالاری ایچینده ان بؤیویودور و اونون لابیرینت تیپلی دهلیزلری ۶۰۰ مئتره قدر اوزانیر. ساحه سی ۸۰۰ کوادرات (مربع) کیلومئتر اولان ماغارادا سککیز ایری دهلیز واردیر. بو دهلیزلردن بعضی لرینین گونبز شکیللی تاوانلارینین هوندورلویو (اوجالیغی) ۲۵ ـ ۲۰ مئتره دیر.
ماغارا بویو استالاکتیت و استالاقمیت سوتونلارینا راست گلمک اولار. ماغارا دا اورتا پالئولیتین (داش دؤنمینین) چئشیدلی دؤنملرینه عایید ۱۴ مئتر قالینلیغی اولان ۱۰ معدن قاتین تاپیلماسی حسین اووو بئله بیر سونوجا گتیرمیش کی، ماغارادا یاشام اونلارلا مین ایل سوره سینده سورموشدور.ممدلی حسین اوون ان نادیر تاپینتیلاریندان بیری ده پریمیتیو داش آلتلری ایدی.آرخئولوژی باخیمیندان بو آلتلر چای داشی مدنیتینی تمثیل ائدیر.ماغارا قورو چای،چاینین حوزه سینده یئرلشدیینه گوره،حسین اوو بو دونمی،قورو چای مدنیتی آدلاندیرمیشدیر.ممدلی حسین اوو آزیخ ماغاراسی ساکین لرینین ماغارایا کؤچمزدن اونجه داش آلتلری دوزلتمک یئتنه یینه (قابلیتینه) یییه اولدوقلارینی سانیردی. باشقا ماغارالاردا اولدوغو کیمی آزیخ ماغاراسیندا دا ۴۵ چئشیدلی چئشیده (نووه ـ نوعا) عاید حئیوان سوموکلری تاپیلمیشدیر. بو چئشیدلرین بعضی لرینین آرتیق کؤکو کسیلمیشدیر.اودون مئیدانا گلمه سیندن سونرا بو سوموکلرین چوخو،گؤرونور کی،یاندیریلمیشدیر.تاپینتیلار گؤستریر کی،ماغارا آییلاری و چئشیدلی چئشیدلره عاید ماراللار ماغارا ساکین لرینین ان چوخ اوولادیقلاری حئیوانلار اولموشدور.ماغارا آییسینین آزیخ ساکینلری اوچون قوتسال حئساب اولوندوغو گومان ائدیلیر.
بئله کی آشئل قاتیندا یئرله شن اوجاق یئرینه یاخین بیر سیغیناجاقدا بیر- بیرینین یانینا دوزولموش آیی کلله لری تاپیلمیشدیر. کلله لرین هامیسی عین شکیلده کسیلمیشدی.اونلارین هئچ بیرینده آلت و اوست چنه سوموکلرینین اولمادیغی، یاخود چئشیدلی شکیلده زده لندییی آیدینلاشمیشدیر. بعضا یارییا بؤلونموش چنه سوموکلری خاچ عمله گتیریر بعضا ایسه خاچ گرافیک شکیلده تکرار اولونور.
کلله لرین بیرینده ایسه خاچ شکیللی چاپیق تاپیلمیشدیر.بئله بیر فئنومئنین (تاپینتی- پدیده) همین دؤنمه عاید باشقا رئلیکتلرله ده ایلگیلی مؤوجود اولماسی فاکتی تاریخده ایندیه دک بللی اولموشدور. دؤردونجو قاتدا تاپیلان ان اؤنملی تاپینتیلاردان بیری اودون یارانماسی تاریخینه عایددیر. اوو چالیشمالاری ایله ایلگیلی اینسانلار یئرده چالالار قازماقلا صونعی اوجاقلار یارادیر و اونلاری یاریم دایره وی داش مانع لرله چئوره له ییردیلر (احاطه ائدیردیلر).
اوجاق یئرینین تاپیلدیغی چالالار اونجا دا درین دئییل و اونلاردان یالنیزجا قیدا (یئمک) حاضیرلاماق اوچون یوخ، هم ده اودو قورویوب ساخلاماق اوچون قوللانیلدیغی (ایستفاده ائدیلدییی) گومان ائدیلیر.
۱۹۷۳- ۱۹۷۲ – جو ایللرده چئشیدلی استراتیقرافیک قاتلاردا بئش اوجاق تاپیلمیشدیر. اوجاق یئرلریندن بیری۳۰ سانتی مئتر قالینلیغی اولان آیپارا شکیللی دیوارلارلا چئوره لنمیشدیر. بو دیوار چئوره ده کی یاشاییش ساحه سینی قیغیلجیمدان (اود پارچاسیندان) قوروماق اوچون تیکیلمیشدی. بونلار بشریت تاریخینده ایلک تیکینتی و ایلک اوجاق یئری ساییلیر. تیکینتی ائرامیزدان (میلاددان) اونجه ۰۰۰/۵۰۰- ۰۰۰/۷۰۰- جی ایله عاید اولدوغو گومان ائدیلیر. ماراقلی فاکت لاردان بیری ده اوجاق یئرلرینین عین یئرده چئشیدلی دؤنملرده مؤوجود اولماسیدیر.
بو، ماغارا ساکین لری آراسیندا گلنکلرین اوزون مودت سورمه سینی ثبوت ائدن اونملی بیر بلگه دیر.
ماغارانین آشئل دونمینه عاید دؤردونجو قاتیندا اولدوقجا ماراقلی بیر تاپینتی تاپیلمیشدیر.
بو قاتدا اینسان یاشاییشیندان خبر وئرن هئچ بیر تاپینتی تاپیلمامیشدیر. چوخ گومان کی، ماغارانین ساکینلری اورانی بیر مودت موعین ندنلره گوره ترک ائتمیش و سونرالار یئنی دن اورایا قاییتمیشلار. بونون ندنی، البته کی، سورو اولاراق قالیر. بئله بیر تاپینتی باشقا ماغارالاردا دا تاپیلمیشدی. بلکه ده ماغارانین اوست قاتلاری سؤکولوب داغیلمیش و اینسانلار اورایا گیرمه یی تهلوکه لی حئساب ائتمیشلر و یاخود بلکه ده بیر قضا باش وئرمیشدیر. بعضی آرخئولوقلار بئله حئساب ائدیرلر کی، بوزلاشما دؤنمیندن سونرا ایقلیم مولایم لشمیش و اینسانلار ماغارانین ایچریسینده قالماغا احتیاج دویمادیقلارینا گوره آچیق دوشرگه لرده یئرله شمیشلر.