آذربایجان پری سی

یازار:اکبر سعادت
آنا دیلمیز:نئجه کی بیلیریک عاشیق ادبیاتیندا منظوم سؤزلره عمومیتله قوشما دئییلیر و خصوصی معنادا اون بیر هجالی قوشولان شعرین آدی دیر، هر حالدا بوسؤز قوشماق مصدریندن آلینمیشدیر. ایلک نوبه ده بو فورما دا اثر (بایاتی گردیلی- قوشما- دیوانی- تجنیس و…) علاوه سیز و ایضاح سیز، خالقین باشا دوشدویو دیلده یارانیز و ساده دیلده خالقین آرزو و ایستکلرینی منعکس ائدیر:
مرادیم دیله ییم بو دور آی ائللر
دونیانین اوده یی قانا دؤنمه سین
زمی لر، سوئبوللر- باغچادا گوللر
بشرین چؤده یی قانا دؤنمه سین
بیر خالقی دریندن تانیماق اوچون هر شیدن اول او خالقین فولکولور و آغیز ادبیاتینی اویرنمک لازیمدیر. شفاهی ادبیاتیمیزین ان زنگین قولو عاشیق صنعتی دیر و دئمک اولار کی عاشیق صنعتی بو ادبیاتین (شفاهی ادبیات) باشقا قووللاریندا اوزونده یاشادیر. نئجه کی بیلیریک عاشیق ادبیاتیندا منظوم سوزلره عمومیتله قوشما دئییلیر و خصوصی معنادا اون بیر هجالی قوشولان شعرین آدی دیر، هر حالدا بوسوز قوشماق مصدریندن آلینمیشدیر. ایلک نوبه ده بو فورما دا اثر (بایاتی- گردیلی- قوشما- دیوانی تجنیس و…) علاوه سیز و ایضاح سیز، خالقین باشا دوشدویو دیلده یارانیز و ساده دیلده خالقین آرزو و ایستکلرینی منعکس ائدیر
عالشیقلار خالق آراسیندا تکجه شعر قوشوب ساز چالماقلار سئویلمیر دیلر بلکه آیری ایشلری عاایله ده خالق آرا احتراملاری واریدی. یوخسوللارین دردینه یانماق- اونلارا یول گوسترمک- قورآن اوخوماق اولوگؤتورمک شرعی مسئله لره جواب وئرمک و… عاشیق لارین ایشلریندن حساب اولوردو.
آشیق پری حاقیندا ایلک ادبیات تاریخیمیز بئله دئییب لر کی:آشیق پری اوز معاصرلری آراسیندا ان ایستکلیسی،عزیزه و محترمه بیر خانیم ایمیش…اونون وطنی اصلیسی قاراباغ خانلیغینا جبرائیل بخشینده دیزاق ماحالیندا مارالیان قریه سی دیر.زمان تولدو و تاریخ وفاتی معلوم دئییل …
آشیق پری نین متعدد شعرلری پریشان اوراقدا یازیلمیش و بیزیم الیمیزه دوشنلرینده چوخ سهو و غلطلر واردیر کی اونلاری تصحیح ائتمک مشکل دی…خصوصا اونون باغلامالاری و بعضی مربعاتی کی ملا پناه واقفه نظیره اولاراق یازیلیبدیر و بیر بیسواد ملانین واسطه سی ایله بیزه گوندریلیب لر.ائله املاسیز و دولاشیق خط ایله تحریر اولونوبدور کی اونلاری مذکور ملانین اوزوندن باشقا بیر کس دوز اوخویوب معنا چیخارا بیلمز…بو دا حیاتدا بختی گتیرمه ین شاعره نین یارادیجیلیق ارثی نین طالعی…کیم بیلیر آرادان کئچن ایللرده همین پریشان اوراغین نه قدری ابدی لیک ایتیریلیب.بیسواد آدام لارین یالنیز اوزلری نین باشا دوشدوکلری میخی خط ایله کوچوردوکلری شعرلری ده ایتیریلنلر سیراسیندا سایماق لازیم دیر…اونلارا دا اوخوجو تاپیلمادیغیندان یقین کی همیشه لیک حافظه لردن سیلینمیشلر.بیر سوزله آشیق پری نین ادبی ارثی نین طالعی ده اونون اوز طالعی کیمی اوغورلو اولماییب.اینیدی شاعره نین تخمینا ۵۰ یه یاخین شعری معلومدور.سایجا او قدر ده چوخ اولمایان همین شعرلر آشیق پری نین پوئتیک خط مشینینی اونون شخصی حیاتی نین معین مقاملارینی معاصرلری ایله مناسبتلرینی اویرنمک اوچون امکان وئریر.قیسا بیر عومور اوچون ایسه او قدر آز اولمایان همین شعرلر آرتیق ایکینجی عصردیر کی اوز یارادیجلاری نین دا حیاتینی یاشاییرلار،اونون دوشونجه و هیجانلارینی گونوموزده چاتدیریرلار.۱۹ نجو عصر آذربایجان شعری نین ایلک تدقیقاتچیلاریندان اولان قفقاز شناس عالم :بئرژه آشیق پری نین ۱۸۲۹ جو ایلده ۱۸ یاشلی یاراشیقلی گوزل بیر قیز اولدوغونو و آرتیق اوز غیر عادی پوئتیک استعدادی ایله مشهورلاشدیغینی یازیر.بو تاریخ دن چیخیش ائده ره ک شاعره نین دوغوم ایلینی تخمینا ۱۸۱۱ جی ایل کیمی معین لشدیرمک اولار.اکثر منبعلرده آشیق پری نین چوخ گنج ایکن وفات ائتدیگی گوستریلیر.آذربایجان آشیقلاری و ائل شاعرلری کتابیندا اونون دقیق وفات تاریخی کیمی ۱۸۳۴جو ایل گوستریلیر.لاکین بو تاریخ شبهه سیز کی دوزگون حساب اولونا بیلمز.نئیله دن؟؟
مصراعلاری ایله باشلایان قوشماسیندا معاصری ملیتجه ارمنی اولسادا اثرلرینی آذربایجان دیلینده یازیب یاراتمیش میرزه جانین اولوموندن دوغان تاسف حسینی بیلدیرمیش،دونیانین وفاسیزلیغیندان عومرون اعتبارسیزلیغیندان،عومرون اعتبارسیزلیغیندان گیلئی لنمیشدی.آرشیو سندلری گوستریر کی قفقازین باش حاکیمی یانیندا شرق دیللری اوزره ترجمه چی وظیفه سینده چالیشان سرهنگ ۲ میرزه جان مدتوف ۱۸۳۷ جی اگوستون ۱۷ ده وفات ائتمیشدیر.دئمه لی اونون اولومونه شعر یازان آشیق پری بو زمان هله حیاتدا ایدی.
قضانین ایشینی اگر بیلیردی
ال چکیب دونیادان چتین اولوردو
سیچراییب قبردن دیشره گلیردی
یئتسیدی بو خبر اول میرزه جانا….
بو مصراعلار دا ثبوت ائدیر کی آشیق پری نین ۱۸۳۴ جو ایلده وفات ائتمه سی احتمالی حقیقته هئچ جور اویغون گلمیر.منه ائله گلیر کی آشیق پری ۱۸۴۵-۴۶ جی ایللرده هله حیاتدا ایدی.کئچن عصرین ۸۰ جی ایللرینده آذربایجانلی شاعره نین اثرلری ایله تانیش اولماق امکانی قازانان عالم لر بئله دئییب لرکی:حقیقتا ده ماورا قفقاز مسلمانلاری آشیق پری بیر شاعر قادینلا فخر ائده بیلرلر.هم ده آشیق پری ماورقفقازین تورک قادینلاری آراسیندا یگانه استثنا تشکیل ائتمیر.شاعره نین قوشمالاریندان نمونه لره دئمک اولار کی ۱۹ جو عصرده ترتیب اولونموش بوتون مجموعه لرده تصادف ائدیلیر.
آشیق پری نین حیات و یارادیجلیغی باره سینده اونون معاصرلریندن تجرید ائدیلمیش شکیلده صحبت آچماق ممکن دئییلدیر.چونکی شاعره نین الده اولان قوشما و گرایلیلاری نین بویوک مولف لرین منظوم مکتوبلارینا جواب یا خود دا اونلارا مراجعت شکلینده یازیلمیشدیر.
داد ائله رم هارای ناشی الیندن
یاندی جیگر عشق آتشی الیندن
من نه دئییم گوزوم یاشی الیندن
اوزوشور سونالار گوللر اویناشیر….
حقیقتا ده رومانتیک تغزله مخصوص بیر منظره دیر.شاعره درد الیندن او قدر گوز یاشی توکموشدور کی بوتوو بیر گول یارانمیشدیر.ایندی سولاری نین ساکت ساکت لپه لندیگی همین گوز یاشی گولونده سونالار اوزورلر.بو مصراعلاری اوخویاندا ایستر ایسته مز فضولی نین بو بیتی یادا دوشور:
هر طرف اشکلریمدیر گورونن یا ییغلیب
گلدی سو خلقی سر شکیم سویو نظاره سینه…
اوزونون بوتون کیفیتلری ایله ملا پناه واقفین وصف ائتدیگی آذربایجان گوزللرینی خاطرلاردان آشیق پری بویوک شاعرین سسینه سس وئرن لر دن اونون درین خلقی و ملی روحلو ادبی مکتبی نین ایلک دوامچیلاریندان بیری اولدو…گوزل سلیس شعرلری ایله آذربایجان دیلی نن داها آرتیق درجه ده شعر دیلینه چئوریلمه سینه اوز تحفه سینی وئردی.
شخصی نمونه سی ایله آذربایجان قادینی نین نه یه قادر اولدوغونو گوستردی…
سنی غنچه کیمین بسله ین بیزیک
حیف همدم اولار آخر خار سنه…