آذربایجان موغاملاری

فرهاد جعفری
گیریش:موسیقی‌؛ یونان کؤکلو بیر ‌سؤزجوک اولموش و اصلینده یونانجا »Mousika« سؤزوندن آلینمیشدیر. بو سؤزجوک یونانلی‌لارین دوققوز ماهنی و موسیقی الهه‌سیندن بیری اولان Mas/Misse نین آدینا باغلی‌دیر. موسیقی سؤزو ایسلام مدنیتینده ایلک دفعه اولاراق بو آنلامدا یوخ، یالنیز ریاضیات و فلسفه علملری‌نین بیر بؤلومو کیمی ایشلنمیشدیر. موسیقی‌یه عربجه الحان یا صناعه‌الالحان دا دئییلیردی. بؤتوولوکده موسیقی‌؛ دویغولاری(احساسات) و دوشونجه‌لری سس واسطه‌سی ایله معین موخاطبه چاتدیران صنعت(هنر) دئمکدیر.
آذربایجان موسیقیسی دونیانین اولدوقجا ان زنگین و گوجلو موسیقی‌لریندن بیریسی‌دیر و شرق دونیاسیندا بیرینجی یئری توتموش و بوتون دونیادا بیرینجی‌لر سیراسیندا دورور. بو ایفاده ایستر کئچمیشده ایستر بو گونلوکده‌، ایستر تئوری باخیمیندان و ایستر ایسه عملی باخیمدان ثبوتا یئتیریلمیشدیر. آذربایجان موسیقیسی دئدیکده موغامدان‌، آشیق موسیقی‌سیندن توتموش پاپ‌، جاز ‌، اوپئرا و باشقا بونلار کیمی موسیقی‌لر بو موسیقی‌نین داخیلینده یئرلشیر. آنجاق آذربایجانین کیملیگینی‌، اونون موسیقی سینین اصالتینی دونیادا سسلندیرن تکجه موغام اولموشدور. بونا گؤره کی بو موسیقی‌نین یارادیجیسی و یاشادانی یالنیز آذربایجان خالقی اولموش‌، بیرده کی بو موسیقی‌دن باشقا موسیقی‌لر‌، موغامدان آلینمیش و موغاما اساسلانان موسیقی‌دیرلر. بو سؤزلر هئچ ده آذربایجاندا پاپ‌، جاز و باشقا موسیقی‌لر قوندارما اولدوغونو و آذربایجان جاماعاتینا عایید اولماماغی آنلامینی داشیمیر. بلکه ده بونلار هر زمان بیزیم خالق موسیقیمیزه اساسلانیرسا بیزیمکی اولور‌، هم ده آذربایجان جماعتی‌نین روحیاتی‌، وارلیغی و… بیرینجی درجه‌ده موغامدا تمثیل اولونور‌ سونرالار پاپ، جاز و… ده. بئله‌لیکه آذربایجان خالق موسیقیسی ایکی اساس حیصه‌دن عبارت دیر: آشیق موسیقیسی‌، موغام‌.
‌*آشیق موسیقیسی‌
آشیق موسیقیسی یالنیز تورک خالقلارینا عایید‌دیر‌، نئجه کی آشیق ادبیاتی – فولکلوروموزون بیر قولو اولارکن –تورک سویلو خالقلاردان باشقا هئچ خالقدا اولمامیشدیر. بو موسیقی دده قورقود کیمی اوزان‌لارین صنعتی‌نین دوامی‌دیر و سینه‌دن سینه‌یه‌، نسیلدن نسیله کئچرک بیزلره گلیب چاتمیشدی‌. بو صنعتین هر زمان گؤرکملی سیمالاری اولموشدور. دده قورقوددان توتموش‌، خسته قاسیم‌، آشیق غریب‌ قوربانی‌، عباس توفارقانلی‌، آشیق علسگر و‌… یه قدر. بورادا مقصدیمیز آشیق موسیقیسی حاققیندا صؤحبت آچماق دگیل‌، بلکه یالنیز قیساجا اونون موغام‌لا فرقلرینی ایضاح ائتمک قصدینده‌ییک.آشیق موسیقیسینی موغامدان آییران موختلیف جهت‌لری وار: آشیق موسیقیسی ادبیات باخیمیندان بوتؤولوکده فولکلوروموزدان(آشیق ادبیاتیندان) قیدالانیر‌.
بئله کی اوندا تکجه خالقیمیزین یارادیجیلیغی و اونون آشیق‌لارینین یارادیجیلیق‌لاری ایفا اولونور. حال بو کی موغامدا فولکلوردان علاوه کلاسیک ادبیاتیمیزدان و داها دقیقلشسک غزلدن فایدالانماق اولور.
سؤزون اصل معناسیندا بیرینجیسی یالنیز آذربایجان فولکلورونا دایانیر آنجاق ایکینجیسی آذربایجان کلاسیک ادبیاتینا و کلاسیک شاعیرلرین اثرلرینین او جومله‌دن: فضولی‌، سید عظیم شیروانی‌، صابر‌، واحید‌ شهریار و… اساسیندا ایفا اولونور.موسیقی باخیمیندان دا بونلارین هر بیری‌نین اؤزللیک‌لری وار. بورادا دا بونلاری بیری بیریندن آییران موختلیف جهت‌لر وار. او جومله‌دن: موسیقی‌نین لاد قورولوشو‌، اونون موسیقی حیصه‌لری یعنی شعبه‌لردن و یا عکسینه اولاراق هاوالاردان عیبارت اولماسی‌، موسیقی‌نین نئجه ایفا اولونماسی(ایستر اینسترومئنتال ایستر ووکال – ایئنسترومئنتال صورتده)‌، اونلارین ایفا اولونماسیندا هانسی موسیقی آلت‌لریندن فایدالانماسی‌، هر بیری‌نین ایفاچیلیق مکتب‌لری و…‌.اؤرنک اوچون ایفاچیلیق مکتبی آشیق موسیقیسینده گئنیش یئر توتور. بئله کی آذربایجانین آشیق موسیقیسی بیر نئچه مکتبه بؤلونور: بورچالی‌، قازاخ‌، تبریز- قاراداغ‌، اورمو – سولدوز‌، زنجان – ساوا – قوم‌، همدان و س. بونلارین هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص هاوالار ایله یاناشی اورتاق هاوالاری دا وار‌، ایستفاده اولونان آلت‌لر باخیمیندان‌، هاوالارین نئجه ایفا اولونماسی(یالنیز هاوالارین و ماهنی‌لارین اوخونماسی و یا خود بوی بویلاما و داستان اوخوما طرزینه گؤره) باخیمیندان دا بیری بیریندن سئچیلیرلر. میثال اوچون اورمو یا بورچالی مکتبینده یالنیز قوپوز چالینیر و باشقا موشایعتچی یعنی بالابان‌، قاوال و باشقا آلت‌لر ایفاچیسی آشیقی موشاییعت ائتمیر و یا اورمو مکتبینده بوی بویلاما و یا داستان اوخوما اساس یئری توتور‌ حال بو کی باشقا مکتب لرده بو عنعنه‌لر یوخدور.
آنجاق موغامدا وضعیت تام باشقا جور اولور. میثال اوچون: کئچمیش زمان‌لاردا شیروان‌، قاراباغ‌، تبریز موغام مکتب‌لری اولموشسادا‌، ایندی داها آذربایجان موغام‌لاری و اونلارین شعبه‌لری‌، گوشه‌لری‌، تصنیف‌لر‌، رنگ‌لر و… ایفاچیلیق مکتبلریندن آسیلی اولمایاراق هر یئرده واحید طرزده ایفا اولونور و یا موسیقی آلت‌لرینه گلدیکجه موغام ایفاچیلیغین اساسی اوچلوک(تار‌، کامانچا‌، قاوال)دان عبارت اولور و اونا موختلیف آلت‌لر ده آرتیرماق اولار.
بو صادالادیغیمز موضوع‌لار هئچ ده بو دئمک دگیل کی بو ایکی موسیقی بیری بیرینه گؤره ضد مؤوقع توتورلار.
بوتون بو مساله‌لری نظرده توتماق‌لا یاناشی بونلارین هم ادبیات باخیمیندان همی ده موسیقی قورولوشو و اونلا ایلگی ده اولان مؤوضوعلاردا اورتاق مؤوقع‌لری واردی. اؤرنک اوچون فولکلور ادبیاتی(بایاتی‌، قوشما‌، گرایلی و…) ایکی‌سینده‌ده ایشلنیر. موسیقی باخیمیندان دا بونلارین اورتاق جهت‌لری وار. او جومله دن خالق ماهنیلارینی‌، ضربی موغام‌لاری و‌… آد آپارماق اولار. اونا گؤره بونلارین سرحدلرینی بو راحاتلیق‌لا ترسیم ائتمک اولمور.
*موغام
موغام سؤزونون اطرافیندا موختلیف فیکیرلر سؤیله‌نیلمیشدیر‌. او جومله‌دن قدیم دؤورلردن بری بیر عنعنه اولاراق موغام سؤزونو عربحه اولان » مقام[یئر‌، جایگاه] « لا بیرلشدیرمیش و اونو عرب منشالی بیر سؤزجوک کیمی تقدیم ائتمیشلر. بو بیر قایدا اولاراق بوتون موغام‌لارین آدلاری‌، موغام شعبه‌لری و گوشه‌لرینین آدی‌نین آراشدیریلماسیندا دا اؤزونو گؤستریر. بئله کی بوتون بو سؤزلر و یا خود اونلارین چوخوسو عرب و یا فارس منشالی سؤزلر اولدوغو قئیده آلینیر. حال بو کیمی بو ایکی دیل ایله یاناشی تورک دیلی ده ایسلام مدنیتی نین اساس دیل لریندن بیری اولموش یا باشقا سؤزله دئییلسه ایسلام مدنیتی بو اوچ دیلده یاییلمیش و اینکشاف ائتمیشدیر. اونا گؤره ده تورک دیلینی بو مدنیتدن آییرماق اولماز‌، ایستر ادبیاتدا‌، ایستر موسیقی ده‌، ایسترسه شریعت حؤوزه‌سینده و‌…‌.
موغام سؤزو آذربایجانین قدیم تاریخینه ایشاره ائتمکده‌دیر. موغ‌، موغان سؤزلر ایله علاقه‌دار اولموش. بیرینجیسی قدیم آذربایجاندا یاشایان میدیا(ماد) طایفالاریندان اولان موغ‌لار طایفاسی اولموش. بونلار زردوشت شریعتینین روحانی‌لری اولموش و اود اوجاقلاریندا بو شریعتین مذهبی عنعنه‌لرینی حیاتا کئچیریمیشلر. ایکینجیسی‌ده آذربایجاندا خزر دنیزی‌نین قیراغیندا بیر دوز اولموش و هابئله موغ طایفاسی‌ایله دا علاقه دار اولموشدور. موسیقی عالیم‌لری‌نین فیکرینه گؤره موغام سؤزو ایلک دفعه اولاراق موغان شکلینده ایشلنمیشدیر. آذربایجانین بؤیوک شاعیری گنجه‌لی نظامی‌نین اثرلرینده ده موغام‌، موغان واریانتدا قئیده آلینمیشدیر:
موغنی بیر هاوا چال / موغ‌لار کیمی بیر موغان هاواسی چال.
من بئینوانی او هاوا ایله / عزیزله و هاوانی داها قیزدیر.
باشقا یئرده : موغنی‌، او قدیم هاوانی چال / منه بو داستانی [یازماقدا] کؤمک ائله.
بلکه دونیانین داستانیندان جانیمی قورتاردیم / بو داستانی سونا چاتدیردیم. آردی وار