آذربایجان موغاملاری

فرهاد جعفری
راست موغامی: آذربایجان موسیقیسینده اساس موغام لارین سایی یئددی دیر : راست، چاهارگاه، شور، بایاتی شیراز، زابول – سئگاه، شوشتر، هومایون. بونلارین بیرینجیسی، ان قدیمکیسی و ها بئله بوتون موغام‌لارین کؤکو ساییلان، راست موغامی‌دیر. بو موغام بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی قدیم شرقین ۱۲کلاسیک موغام‌لاریندان بیریسی و داها دوغروسو ان اؤنملیسی اولموشدور. بونون ان قدیم آدی »راسین« اولموش و آنلامی دا بوگونه‌دک بللی اولمامیشدیر. آنجاق بیر چوخ موسیقی عالیم‌لری بو سؤزو فارس منشالی اولان »راست (دوز، دوغرو)« آنلامی ایله عئینی‌لشدیرمیشلر. بو مساله یالنیز راست موغامیندا دگیل، بلکه ده بعضی عالیملر طرفیندن بیر چوخ موغام‌لارین آدی فارس و عرب سؤزجوک لری کیمی قئید اولونموشدو. بو عالیملرین فیکریجه راست موغامی هله ده اؤز راستلیغیندا (دوزلوگونده) قالیر. حال بو کی راست موغامی و اونون آدینین یارانماسی بو موغامین بیر پارا دگیشیکلیکلره معروض قالماسی/قالماماسیندان چوخ اؤنجه‌یه عاییدیر. باشقا سؤزله دئسک ایلک دفعه اولاراق راست موغامی‌نین اؤزو و آدی یارانمیش و سونرالار اونون شعبه‌لری و گوشه‌لرینده دگیشیکلیکلر اوز وئرمیشدیر. بئله‌لیکله بو موغام بو دگیشیکلیکلرین اوز وئردیگینه گوره راست آدلانمامیشدیر.قدیم موسیقی قایناقلارینا نظر یئتیردیکده راست موغامی‌نین ایکی اساس شعبه‌سی ایله راستلاشیریق. ایلک دفعه اولاراق شرق دونیاسینین بؤیوک موسیقی‌شوناسی ماراغالی عبدالقادیرین اثرلرینده بو ایکی شعبه مُبَرقَع(موبرّیغه) و پنجگاه کیمی قئیده آلینمیشدیر. بو شعبه‌لرین هر بیریندن ایکی گوشه ایستخراج اولونوردو. بو گوشه‌لر »روح الارواح، بحر نازیک، رهبر و حصارک مَدَن « دن عبارت اولموشدور. بو گون بو شعبه‌لر و گوشه‌لردن موبریقه‌نین سئگاه لادیندا اولماسینا باخمایاراق، موبریقه ؛ راست موغامیندا دا شیکسته فارس شعبه‌سیندن سونرا ایفا اولونور. پنجگاه دا بو گون راستین زیل شعبه‌لریندن اولموش و عیراق شعبه‌سیندن سونرا یئرلشمیشدی.
روح الارواح ایسه راست موغامی عاییله‌سینه منسوب اولان بایاتی قاجار و دوگاه موغاملاریندا ایفا اولونماقدادیر. باشقا گوشه‌لر ده تاریخ بویو سیرادان چیخمیش و اونلارین یئرینه راست موغامینین ترکیبینه موختلیف شعبه‌لر و گوشه‌لر داخیل اولموشدو.
بئله کی ۱۹ینجی عصیرده آذربایجانین گؤرکملی موسیقی‌شوناسی، میر محسن نوّابین »وضوح الارقام« آدلی اثرینده راست موغامی بو شعبه‌لر و گوشه‌لرله قئیده آلینمیشدی: راست، پنجگاه، ویلایتی، منصوریه، زمین خارا، راک هیندی، آذربایجان، عیراق، بایاتی تورک، بایاتی قاجار، ماوراءالنهر، بال کبوتر، حیجاز، شاهناز، عشیران، زنگ شتر، کرکوکی، راست. راست موغامی؛ ۱۹ینجی عصیرده شمالی آذربایجانین موختلیف موغام مکتبلرینده آشاغیدا کی جدولده گؤروندوگو کیمی ایفا اولونورموش:
شوشا (قاراباغ)
۱- راست، پنجگاه، ویلایتی، منصوریه، زمین خارا، راک هیندی، آذربایجان، عیراق، بایاتی تورک، بایاتی قاجار۱۱- ماوراء النهر۱۲- بال کبوتر۱۳- حیجاز۱۴- شاهناز۱۵- عشیران۱۶- زنگ شتر۱۷- کرکوکی۱۸- راست
شاماخی(شیروان)
۱- راست۲- عوشاق۳- موجری۴- حسینی۵- ویلایتی۶- سیاهی لشکر۷- مسیحی۸- دهری۹- خوجسته۱۰- شیکسته فارس۱۱- راک هیندی۱۲- راک خوْسروانی۱۳- ساقی نامه۱۴- راست۱۵- تصنیف قرایی۱۶- مثنوی۱۷- زنگ شتر۱۸- نغمه‌ هیندی۱۹- معنوی۲۰- کابیلی۲۱-
باکی (آبشئرون)
۱- مایه راست۲- نوْوروز رونده۳- راست۴- عوشاق۵- حسینی۶- ویلایتی۷- خوجسته۸- خاوران۹- عیراق۱۰- پنجگاه۱۱- راک
۱۲- خاوران۱۳- امیری۱۴- مسیحی۱۵- راست
۱۹ینجی عصیرده آذربایجاندا راست موغامینین ایفا اولونان شعبه‌لر و گوشه‌لری
۱۹ینجی عصیرین باشقا بیر موسیقی‌شوناسی، تارچی میرزه فرجین موسیقی جدولینده راست موغامینین شعبه‌لر و گوشه‌لری، شیروان موغام جدول ایله اوست اوسته دوشور. بو ایفاچیلیق فرقلرینه (ایستر راست موغامی و ایسترسه ده باشقا موغاملار ) سون قویما مقصدی ایله ۱۹۲۵ینجی ایلده بیر نئچه او عصیرین بؤیوک موغام ایفاچیلاری و موسیقی‌شوناسلاری او جومله‌دن: میرزه مختار، جبار قار یاغدی اوغلو، تارچی میرزه فرج رضا اوغلو، میرزه منصور منصوروو، قوربان پیریموو، شیرین آخوندوو و باشقالارینین ایشتیراک ایله، اوزئیر حاجی بیگلی‌نین رهبرلیگی آلتیندا کئچیریلن موسیقی توپلانتیسیندا راست موغامینین ترکیبی بئله معینلشدیریلدی:راست، عوشاق، حسینی، ویلایتی، مسیحی، دهری، خوجسته، خاوران، عیراق، پنجگاه، راک خراسانی، قرایی، راست.
بوتون بونلارا باخمایاراق راست موغامی بو تاریخدن بری ده بیر پارا دگیشیکلره معروض قالمیشدی. او جومله‌دن: احمد خان باکیخانو – ون تدریس پروقرامیندا بو موغامین شعبه‌لری و گوشه‌لری بئله قبول اولونموشدوبرداشت، مایه، عوشاق، حسینی، ویلایتی، شیکسته فارس، عیراق، پنجگاه، قرایی، راستا ایاق.سونرالار بو موغاما دیلکش، کوردو و راک شعبه لری علاوه اولوناراق نهایتده بو گون بو شعبه‌لر و گوشه‌لر ایله ایفا اولونور:
برداشت، مایه، عوشاق، حسینی، ویلایتی، دیلکش، کوردو، شیکسته فارس، موبرّیقه، خاوران، عیراق، پنجگاه، راک، قرایی، راستا ایاق.
بو پروقراما نظر یئتیردیکده گؤروروک کی راست موغامی هم قدیم۱۲موغام لار و شعبه‌لردن بیر نئچه سینی اؤزونده شعبه و گوشه کیمی جمعلشدیریب، هم ده بوگون ایفا اولونان ۲ اساس موغاملارین شعبه‌لر و گوشه‌لریندن بیر نئچه‌سی او جومله دن: ویلایتی، دیلکش شعبه‌لری و کوردو گوشه‌سی شور موغامیندان، شیکسته فارس شعبه‌سی، سئگاهدان بو موغاما داخیل ائدیلمیشدیر.
برداشت: راست موغامی دا آذربایجانین باشقا موغام‌لاری کیمی برداشت(گیریش) ایله باشلاییر. آنجاق بو شعبه‌دن اؤنجه درآمد چالینا بیلر یا تصنیف ده اوخونا بیلر.
گیریش شعبه‌سی بوندان اؤنجه ایشاره اولوندوغو کیمی موغام‌لارین زیل پرده‌سینه اساسلانمالیدیر. بورادا دا گیریش(برداشت) بو موغامین زیل پرده‌لریندن بیریسی اولان عیراق شعبه‌سی اوزرینده قورولور. بونا گؤره ده بو ایکی شعبه‌نین مئلودیلری عئینی‌دیر.
راستدا گیریش(برداشت) قیسا صورتده ایفا اولونمالیدیرسا، عیراق شعبه‌سی گئنیش بیر شعبه اولموش و باشدان باشا زیلده ایفا اولونمالیدیر. حال بو کی گیریش(برداشت) شعبه‌سینین زیلدن باشلانماسینا باخمایاراق، اونون موسیقی آخینی گئتدیکجه بم پرده‌لره دوغرو گئدیر. بئله کی بوندان سونرا کی شعبه – تمل (مایه) – گیریشین(برداشت) سونا چاتدیغی یئردن یعنی بمدن باشلاییر.
گیریش(برداشت) حجمجه کیچیک اولدوغونا گؤره گاهدان گوشه ده آدلانیر. بعضی موغام‌لارین گیریشی (برداشت) نین خصوصی آدی اولور. راست موغامیندا دا گیریش (برداشت) »نووروز رونده« آدلانیر.
مایه(تَمَل T?m?l =): ایفاچی راستین گیریشینی(برداشت) ایفا ائتدیکدن سونرا اونا ایاق ائدرک بو موغامین تمل شعبه‌سینه دوشمه‌لیدیر. بو ایش »آواز ناقیص« آدلی بیر گوشه‌نین ایفاسی واسیطه‌سی ایله اولور. راستین ایکینجی شعبه‌سی و عین حالدا ان بؤیوک شعبه‌سی تمل (مایه) دیر. تمل(مایه) گیریش شعبه‌سینین عکسینه اولاراق بمدن باشلامیش و زیل پرده‌لره دوغرو گئدیر. دئمک اولار باشلانیشدا (درآمد) اولان بیر خاصیت یعنی باشلانیشین چالینماسیندا، ایفا اولونان موغامین بوتون شعبه‌لرینی گزرک، اونلاری تمثیل ائتمه، تمله(مایه) ده عایید اولور. بئله کی تملین آدیندان بللی اولودوغو کیمی تمل(مایه) هر بیر موغامین اساسی و جؤوهری ساییلیر.