آذربایجان فولکلوروندا رنگ‌لر
بهلول عبدالله
ایکینجی بولوم
آنا دیلیمیز: بو مدتدن سونرا یاخین قوهوماقربا‌داکی قادینلار ییغیشیب اونو یاسدان چیخارارمیشلار. بو یاسلی قادینین باشینا خینا قویار و سونرا او، آغ تنظیف اؤرپگی اؤرتمز، آغ رنگلی پالتار گئیمزمیش.
آغ رنگ ماتم بلگه‌سی اولدوغو اوچون بیر سیرا رایونلاردا یاتمیش اوشاغین اوستونه آغ اؤرتمزلر. اسکیدن قافقازدا یاشایان بیر سیرا تورک دیللی خالقلاردا: قوموقلاردا، قاراچایلیلاردا ایندی ده آغ ماتم، یاس رنگی ساییلیر. بو خالقلارین یاس عادتلرینده کی بیر علامت ماراقلی‌دیر: قبیرلرین باش داش‌لاریندا کیچیک، درین اویوق اویولور و اورا آغ بایراق سانجیلیر”.
ایندی ده دیلیمیزده ایشلنن “آغ یالان”، “آغ بهتان”، “آغ شر” افاده‌لرینده کی “آغ” یالانین، بهتانین، شرین شیشیرتمه درجه‌سی اولماقلا منفی علامت بیلدیریر. یاخود، “اوزون آغ اولسون، یاخشی اوزومو آغ ائله¬دین” دئییمینده کی “آغ”لار دا اصلینده منفی آنلاما گلن “قارا” معناسیندا‌دیر. بو، “اوزون قارا اولسون، اوزومو قارا ائله¬دین” دئمک‌دیر. ائله “اوزه آغ اولماق”داکی “آغ” دا سؤز قایتارماق، اطاعتدن چیخماق، دئییلنی قولاق آردینا وورماق و … آنلاما گلن دئییم‌دیر. گؤروندوگو کیمی، آغ رنگین معیشتده هم مثبت، هم ده منفی فونکسیاسی واردیر. گوی رنگ:گؤی رنگ چوخ-چوخ حال‌لاردا نه اینکی ماوی، حتی بعضی حال‌لاردا یاشیل رنگله عینی معنا‌لی، عینی فونکسیا‌لی اولور. گؤیله ماوینی بیر-بیریندن فرقلندیرن باشلیجا علامت گؤیون توند، ماوی‌نین ایسه نسبتاً آچیق اولماسی‌دیر.
اما بو او دئمک دئییل کی، گؤیله ماوی همیشه بیر-بیری‌نین عینی اولا بیلیر. مثال اوچون، یئتیشمه میش، کال آنلامینا گلن گؤی مئیوه گؤی آلچا، گؤی گاوا‌لی، گؤی آلما، گؤی اریک، یاخود گؤی (یاشیل) مئشه، گؤی (یاشیل) اوت، گؤی (یاشیل) چمن و س. دئییله بیلدیگی حالدا ماوی آلچا، ماوی گاوا‌لی، ماوی آلما، ماوی اریک، ماوی اوت، ماوی مئشه، ماوی چمن و س. دئییلمیر. ائله‌جه ده گؤی رنگ همیشه ماوی رنگی عوض ائله‌یه بیلمیر. بئله کی، “گؤی” رنگ یوخ، سوبستانتیولشنده علامت اولا‌راق مطلق “ماوی” طلب ائدیر.
مثال اوچون، سما، آسمان آدلاری داشییان گؤی قوببه‌سی‌نین – گؤیون رنگینی بیلدیرمک اوچون “گؤی گؤی” یوخ، “ماوی گؤی” دئییلیر. یانا‌جاق اولا‌راق ایستیفاده اولونان گاز “گؤی گاز” یوخ، “ماوی گاز” آدلانیر .
بعضاً گؤی و ماوی رنگ پارالئل اولا‌راق عینی نسنه‌نین علامتی اولور: گؤی دنیز // ماوی دنیز، گؤی سولار // ماوی سولار. بعضاً ده ائله اولور کی، گؤی رنگ ماوی رنگین وظیفه‌سینده چیخیش ائدیر. ساچی یوماق اوچون ایستیفاده اولونان گیلابی‌نین بیر نؤعو دوغرودان-دوغرویا ماوی (حتی بوز) اولدوغو حالدا “ماوی گیلابی” یوخ، “گؤی گیلابی” آدلانیر. یاخود اینسانا مخصوص بعضی علامت‌لر “گؤی”له ایفاده اولوندوغو واخت “ماوی” هئچ یادا دا دوشمور. “گؤی اؤسکورک”، “ایچی گؤینه مک”، “اوزو گؤینه مک”، “یاراسی گؤینه مک”، “گؤیره-گؤیره آغلاماق”، “بوغازی گؤینه مک” و س. مثال‌لاردا اولدوغو کیمی. بیر چوخ خالقلاردا گؤی (ماوی) رنگ ابدیت، ابدی‌لیک، صادق‌لیک رمزی ساییلیر. تورک خالق‌لاریندا، او سیرا‌دان آذربایجان تورک‌لرینده گؤی (ماوی) رنگ باشقا معنا‌لارلا یاناشی، هم ده سئوینجین، شادلیغین، خوش خبرین سیموولو بیلینیر. بو، بلاواسطه گؤی رنگین اؤز آدینی تانری مکانی گؤی‌دن آلماسی ایله ایلگی‌لی‌دیر.
هله اونو دئمیریک کی، اسکی میفولوژی تصوّرلرده تانری اؤزو هم ده گؤی رنگلی بیلینمیش (آیری-آیری ائتنوس‌لاردا تانری‌نین آغ، حتی ساری رنگلی دوشونولدوگونو خاطرلاتمیشدیق)، باشقا سؤزله، گؤی رنگ تانری رنگی ساییلمیش‌دیر. مثال اوچون، آلتای افسانه‌لرینده تانری “گؤی ساققال‌لی بیر ایختیار” اولا‌راق تانیدیلیر. و یئنه ده بیلدیریلیر کی، “تورک‌لر گؤیه گؤی تانری دئییرلر. بوگونکو تورکجه‌میزده سؤیله دیگیمیز “گؤی” سؤزو گؤیون رنگین‌دن باشقا بیر شئی دئییل‌دیر. گؤی رنگ قوتسال گؤیون اولدوغو قدر تانری‌نین دا سیموولو ایدی. بیر شئیی گؤی رنگینه بورون‌دورمک و یا گؤی سؤزو ایله برابر سؤی‌لنن او شئیی قوتسال سایماق و یا تانری ایله باغ قورماق ایستیین‌دن ایره‌لی گلمیش‌دیر”.
ایش بوراسیندا‌دیر کی، ائپیک عنعنه‌ده تانری طرفین‌دن گؤی‌دن گؤندریلن‌لر ده چوخ واخت ائله گؤی رنگ علامت‌لی اولا‌راق تصویر ائدیلیر. مثال اوچون، “اوغوز کاغان” داستانیندا بیلدیریلیر کی، اوغوز خانین اوردوسو اؤنونده “گؤی توک‌لو، گؤی یئلک‌لی قورد” گئدیر.
اوستونده گؤی رنگ – تانری رنگی داشییان بو قوردو اوغوزا اوغور گتیرن اولا‌راق ائله تانری‌نین اؤزو گؤی‌دن گؤندرمیش‌دیر. اوغوزون ایکی خانیمین‌دان بیری گؤی‌دن گونشین شعاعسی ایله یئره ائنمیش‌دیر.
بو خانیمین دا گؤزلری “گؤی‌دن گؤی” رنگده‌دیر. یعنی تانری اوغوزا گؤندردیگی بو قیزین دا گؤزلرینه اؤز رنگین‌دن هوپدورموش‌دور. گؤی رنگلی آتلا باغلی بئله بایاتی اؤرنک‌لری واردیر: من آشیقم آتی وار، گؤیون یئددی قاتی وار،
اؤنده گلن اوغلانین. آلتیندا گؤی آتی وار. گؤی آت، یالینا قوربان، تیرمه شالینا قوربان،
منی یارا تئز یئتیر، پولاد نالینا قوربان
گؤی آتی مینن اوغلان، مینیب تئز سورن اوغلان،
قاییدیب ائله گلسن، اوللام قیسمتین، اوغلان. گؤروندوگو کیمی، بورادا گؤی آتین “اؤنده گلن”، “یارا تئز یئتیرن” اولماسی سؤیلنیلیر. بو مسئله “چیل مادیان” ناغیلیندا بیر آز دا قاباریق‌دیر. گؤی رنگلی آتین جیدیردا اؤتولمز اولماسی ناغیلدا بئله تصویر اولونوب: “بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی. گؤیون آلتیندا، یئرین اوستونده بیر شاه اوغلو وار ایدی. بو شاه اوغلونون بیر گؤی آتی وار ایدی.
شاه اوغلو هر گون گؤی آتینی مینیب میدانا چیخارمیش. شهرین بوتون یاخشی آت چاپان‌لارینی دا اورایا ییغیرلارمیش. شاه اوغلو آتلی‌لارلا جیدیرا چیخارمیش.
جیدیردا شاه اوغلونون گؤی آتی بوتون آتلاری کئچرمیش. آتین تانرییا مخصوص‌لوغو، گونشین شعاعسی ایله یئره ائندیریلمه‌سی حاقیندا معلومات‌لار آز دئییل. حاقیندا دانیشدیغیمیز گؤی رنگلی آتداکی “گؤی”ده تانری ایله، گؤی_سما ایله و اونلارین سیموولو ساییلان گؤی_ماوی رنگله باغلی‌دیر. اعتقادا گؤره، گؤی رنگلی آت دا ائله گؤی-سما آتی‌دیر. بو جهت اؤزونو بایاتی‌لاردا دا گؤسترمکده‌دیر: گؤی آتیم گؤی اوزونده، تورپاغیندا، دوزونده،
من یاریمی تانیرام، قوشا خال وار اوزونده. گؤی‌دن گلن گؤی آتلی، قول‌لاری قوش قانات‌لی، یاریما خبر آپار،من پیادا، او آتلی. گؤی رنگلی آتین تانرییا مخصوص‌لوغو، کؤمک ائده¬جگی کیمسه‌یه گؤی‌دن گؤی رنگلی آت گؤندریب گؤیه آپارماسی موتیوی آلتای میف‌لرینده ده واردیر.
گؤی رنگین غمی، کدری، المی، اؤلوم-ایتیمی، حوزنو، یاسی، ماتمی بیلدیرمه‌سی ده معلوم‌دور. “کیتاب دده قورقود”آ مراجعت ائدک. بورادا بیر کیمسه یاسلی اولدوغونو بیلدیرمک اوچون ائو-ائشیگینی قارا رنگله یاناشی، هم ده گؤی رنگله بزه ییر. اؤزو گؤی رنگلی دون گئیینیر. بامسی بئی‌رک اسیرلیک‌دن قورتاریب ائولرینه یئتیشدیکده بولاق‌دان سو آپاران باجی‌سی‌نین آغلادیغینی گؤرور.
او، باجی‌سی‌نین نه اوچون آغلادیغینی اؤیرنمک ایستدیکده هم ده سوروشور: “قارا‌لی، گؤی‌لو اوتاغی // سورار اولسام، کؤلگه کیمین؟” باجی‌سی دا دردلی-دردلی: “قارا‌لی، گؤی‌لو اوتاغی سورار اولسان // آغام بئیره یین‌دیر //آغام بئی‌رک گئده‌لی کؤچریم یوخ”. دوشمن‌لره اسیر دوشموش اوروز اونو خلاص ائتمه‌یه گلن آتاسینا سالور قازانا دئییر: “آنام منیم اوچون گؤی گئییب قارا سارینسین // قالین اوغوز ائلینده یاسیمی توتسون”. آرخادا گؤی رنگین یاشیل رنگی ده عوض ائله مه‌سینی دئمیشدیک.
اما بو دا وار کی، یاشیل رنگه اسکی معیشتیمیزده، ائله‌جه ده فولکلور اؤرنک‌لریمیزده راست گلمک چوخ نادر حادثه ساییلیر. چونکی یاشیل رنگ ایسلام دینی‌نین سیموولیک آتریبوتلاریندان اولدوغو اوچون همین دؤور مدنیتیمیزده اؤزونه یئر تاپا بیلمه میش‌دیر. مسئله‌نین دئییلن استقامتی، یعنی یاشیل رنگین هانسی گؤروش‌لرله باغلی‌لیغی تانری ملک‌لری‌نین ده یاشیل دون‌لو اولماسی ایله ثبوتا یئتیر.
بو یؤنو نظامی گنجوی ده نظردن قاچیرمامیش‌دیر. او، “یئددی گؤزل” اثرینده دئمیش‌دیر: سما‌دان آتینی چاپا‌راق اوچان باکر ملک‌لری توت کمنده سال. گؤیون اولدوزلاری ایزلییر سنی.
یاشیل گئییم‌لی‌لر گؤزلییر سنی. یاخود: یاشیل چیراق کیمی پارلاق گؤروندو، صنعت ملگی تک یاشیل بوروندو. سؤزسوز کی رنگ‌لر حاقیندا داها گئنیش دانیشماق مومکون‌دور. اما بو دئییلن‌لر ده رنگ‌لرین بوتؤولوکده معنویات و معیشت تاریخیمیزی اؤیرنمکده مهم رولو اولدوغونو ثبوت ائدیر. آردی وار
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۲ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۶:۱۵ ق.ظ
