آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتیندا دینی اعتقادلار
عادل عبدالله
آنا دیلیمیز: شفاهی خالق ادبیاتیندا تئز-تئز تصادف ائدیلن دیگر توتم گؤیرچین‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی گؤیرچین ایندی ده آذربایجانلیلاردا توخونولماز، مقدس قوش حساب اولونور. بو سببدنده گؤیرچینین اتی یئییلمیر. بو محض توتم پرستلیکه خاص جهت‌دیر. توتم انسان‌لارا حامی‌لیک ائتدیگینه گؤره اونون اتینی یئمک یول وئریلمز، گناه ساییلیردی. »داش اوزوک« ناغیلیندا آناسینین بازاردا ساتماق اوچون وئردیگی یوماغی گؤیرچینه دگیشیر. همین گؤیرچین اوغلانین سونراکی طالعیینده موهوم رول اویناییر، چتین آنلاردا کؤمک ائدیر .
آذربایجان‌لی‌لار آراسیندا قدیم زامان‌لاردان توتم سجیه‌سی داشییان دیگر حیوان آت اولموش‌دور. ناغیل و داستان‌لاردا آت موهوم یئر توتور. آت قهرمان‌لاری چتین آنلاردا خطا‌دان قورتاریر. »بختیار« ناغیلیندا آت محض بیر توتم کیمی تصویر ائدیلیر . »قیرخ قؤنچا خانیم« ناغیلیندا آت اوغلانا کؤمک ائدیر. اونا بیر توک باغیشلاییر و دئییرکی، نه واخت چتین‌لیگه دوشسن، بو توکو یان‌دیر کؤمک ائدرم. کوپه یه گیرن قاری اوغلانا پاخیل‌لیق ائدیر، اؤزونو گؤزل قیزا دؤندریر و اوغلانی چتین سفرلره یولا سالیر، لاکن اوغلان همین آتین توکونو یاندیردیقدا آت اؤزونو یئتیریر و اونو خلاص ائدیر .آشیق غریب داستانیندا شاه صنمی آتاسینین طلب ائتدیگی باشلیغی قازانماق اوچون غریب ۷ ایل حلبده آشیقلیق ائتدیکدن و باشلیق اوچون نظرده توتولان پولو قازانان‌دان سونرا تیفلیسه تلهسیر. اونو یالنیز بیر آغ آت حلب‌دن تیفلیسه چاتدیریر .معلوم اولدوغو کیمی کئچمیشده عائله‌یه خطر توخونماماسی اوچون ائولرین گؤرونن یئرلریندن، عادتاً گیریش قاپیلاریندان آت نالی آسیردی‌لار. احتمال کی، آت نالی محض اوزاق کئچمیشده آتین توتم اولماسینا گؤره سونرا‌لار قورویوجو واسطه حساب ائدیلیرمیش.
شفاهی خالق ادبیاتینداکی آت و ایته اینام اؤز کؤک‌لری ایله» اوستا«یا گئدیب چیخیر. »اوستا«دا بو حیوان‌لارا یاخشی مناسبت بسلندیگی آیدین گؤرونور. مثلاً، ایت گئجه‌لر اهریمنین گؤندردیگی پیس روح‌لاردان آدام‌لاری و اونلارین حیوان‌لارینی قورویور . تصادفی دگیل کی، ایندی ده شهرلرده باغ، بوستان‌لاردا پایا‌لارا آت و ایت کلّه‌سی کئچیریلیر . عینیایله »آت موراددیر« خالق مثلیده آتا ایناملا علاقه‌دار یارانمیش‌دیر.قدیم اعتقاد و اینام‌لاردان دانیشارکن بعضی مئیوه آغاج و اوتلارا اعتقادین قالیق‌لاری دا نظره چارپیر. بو ابتیدایی دین‌لردن بیری آنیمیزم‌دیر. آنیمیزم طبیعته اونون اوبتیک‌لری اولان، قایا‌لارا، سولارا بیعت ائتمک‌دن عبارت‌دیر آردی وار.
:ائله حساب ائدیلیرکی اونلاریندا روحو وار، اونلاردا جانلی‌دیرلار. بونلارین ایچری سینده بعضی آغاج نؤع‌لری (داغداغان) و مئیوه نؤع‌لری (آلما، نار) ده وار.
آنیمیزم سجیه‌سی داشییان و فولکلوردا سحرلی قدرته مالک اولان بئله مئیوه‌لرین ایچری‌سینده آلما خصوصی یئر توتور. ناغیل‌لاردا بعضی حال‌لاردا »قیزیل (قیرمیزی) آلما« افاده‌سی ده ایشلنیر. آلما انسان‌لارا سئوینج گتیریر، آرزوسونا چاتدیریر؛ آلمانی یئمکله قادین حامله اولور و دوغدوغو اوغلان قهرمان اولور. ماراقلی‌دیرکی، دئو و آلما ناغیل‌لاردا عکس قطب‌لرده یئرلشیر. اونا گؤره ده دئو آلمانی اوغورلاییر. »ملیک محمد« ناغیلیندا پادشاهین باغیندان آلمانی اوغورلایاندا دئو‌دیر و ملیک محمد محض آلمانی یئدیگی اوچون دئوی اؤلدورور . »بختیار« ناغیلیندا دئییلیر کی، کیم آلما یئسه، ۱۵ یاشیندا جاوانا دؤنر .نه اوچون آلما بئله فوق طبیعی خصوصیته مالک‌دیر؟ همین ناغیلدا بونون جاوابی واردیر: آلما جنت مئیوه‌سی‌دیر. »سحرلی اوزوک« ناغیلیندا خسته آلمانی یئیه ن کیمی ساغالیب دورور .»آخ- واخ« ناغیلیندا گؤروروک کی، درویش آلمانی جیبیندن چیخارتدی، »افسون اوخودو، پیله‌دی، آلما اولدو نازنین بیر قیز« .آلما آذربایجانین معیشتیندکی بوتون مراسم‌لرده اساس یئر توتور. تصادفی دگیل کی، بعضی شهرلرده کئچمیشده گلین آتا مینیب ار ائوینه یولا دوشنده بگ گلینه بیر آلما آتیردی. بگ اوچون بزدیلمیش خونچا‌لاردا مطلق قیرمیزی آلما قویولوردو. خسته یانینا گئدن هر بیر آدام کئچمیشده خسته اوچون آلما آپاریردی. بو عادت ایندیه دک قالیر.محبت داستانلاریندا آلما اولادسیز ار-آروادا علاج ائدیجی واسطه کیمی وئریلیر. »طاهیر و زهره« داستانیندا قاراماندا یاشایان ایکی قارداشین – حاتم سلطان و احمد وزیرین ایکی‌سی‌نین ده اؤولادی اولموردو. درویش گلیب بیر آلما وئردی، یاری‌سینی اؤز آروادی ایله بیر قارداش، دیگرینی آروادی ایله او بیری قارداش یئدیک‌دن سونرا اوشاق‌لاری اولور.بیر بایاتیدا اوغلان‌دان نشانلی قیزا بیر خونچا‌دان محبت رمزی کیمی ۵ آلما گؤندریلمه‌سیندن بحث اولونور:
اوتورموشدوم سکیده/اورگیم سکسکیده
یاردان بئش آلما گلدی/بیر قیزیل نعلبکیده.
آذربایجان خالق یارادیجلیغینین بیر ژانری اولان هاخیشتا‌لاردا دا آلما حاققیندا خصوصی بایاتی واردیر:
آغ آلما، قیزیل آلما،یول بویو دوزول آلما.
یا مورادیمی وئر،یا مندن اوزول آلما.
بورا‌دان آیدین گؤرونور کی، آلما »مورادا چاتدیران«، »موراد وئرن« واسطه رولونو اوینامیش‌دیر.
آذربایجان ناغیل‌لاریندا دئو ان قورخونج وارلیق‌دیر. دئو‌لرین یاشادیغی یئر حاققیندا آیدین تصور یوخدور. »ملیک محمد«ناغیلیندا تصویر ائدیلدیگینه گؤره دئو»قویونون دیبین‌دن باشلانان یئر آلتی سارای‌لاردا، یئددی قاپی‌سی اولان ائولرده« یاشاییر. دئو بؤیوکدور، قوت‌لی‌دیر، بیر نئچه باشی وار، او گلنده یئر ترپنیر و س. »سحرلی اوزوک« ناغیلیندا دئوین خارجی گؤرونوشو بئله تصویر ائدیلمیش‌دیر: »قولاق‌لاری لاواش بویدا، دیش‌لری فیل دیشی بویدا، نفس آلاندا بورون‌لاری دمیرچی کؤرویو کیمی بوینوزلاری قالخیر ائنیر، دیرناق‌لاری، قویروغو و بوینوزلاری دا وار، یئددی و یا اوچ باشی وار« .
دئو آدام اتی یئییر. لاکن انسان‌لارلا دوستلوق ائدن دئو‌لرده واردیر. دئو گؤیده اوچا دا بیلیر. آلتی آیلیق یولو او، بیر ساعتا گئدیر لاکن خالق دئوه غالب گلمه گین یولونو دا معین ائتمیش‌دیر. دئوین جام بیر شوشه‌ده اولور. همین شوشه نی سیندیرماقلا فولکلور قهرمان‌لاری دئوه غالب گلیرلر. همین ناغیلدا دئییلیر کی، دئوین جام شوشه‌ده قوش کیمی‌دیر. بو قوشو بوغماقلا دئوی محو ائتمک اولور. دئو‌لر، عادتاً، زاغا‌لاردا (ماغارا‌لاردا) یاشاییرلار. دئو‌لره قارشی مبارزه ده انسان‌لارا کؤمک ائدن زمرود قوشودور. بو قوش خیرخواهدیر. »ملیک محمد« ناغیلیندا ملیک محمد زمرود قوشونون یومورتالارینی یئیه ن اژداهانی اؤلدوردوگونه گؤره زمرود قوشو اونو ایشیق‌لی دونیایا گتیریر. ناغیل یارادیجی لیغینن تصورونه گؤره بو قوش نهنگ قوش‌دور. ملیک محمد حتی اونون بئلینه مینیر. بو قوشون توپورجگی¬ده شفا وئریر . م.ح.تهماسیب »آذربایجان خالق ادبیاتیندا دئو صورتی« آدلی مقاله‌سینده یازیر کی، ناغیل‌لاردا دئو‌لر هم منفی، هم ده مثبت صورت‌لردیر. دئو‌لر زرتشت لوکدن چوخ-چوخ اول خیرخواه وارلیق‌لار کیمی تصویر اولونموش‌دور. سانسکریت دیلینده دئو »ایشیق آللاهی« دئمک‌دیر.
لاکن »اوستا«دا دئو هرمزدان و گونشین دوشمنی اعلان ائدیلمیش‌دیر .شفاهی خالق ادبیاتین‌دان آیدین اولور کی، قدیم آذربایجانلیلارین اؤلندن سونرا انسانین طالعی حاققیندا تصورلری چوخ بسیط اولموش‌دور. اونلار گومان ائدیردی‌لر کی، یئرین آلتیندا »او دونیا« دئییلن باشقا بیر دونیا دا موجوددور. “ملیک محمد” ناغلیندا دئییلیر کی، یئرین آلتیندا، ۴۰ آغاج درین‌لیکده اؤلکه واردیر: اورانین دا پادشاهی واردیر . او واختکی انسان‌لارین فیکرینجه، یئرآلتی دونیایا یول دا قویودان، یا دا بولاقداندیر. عقیده‌یه گؤره، او دونیادادا حیوان‌لار یاشاییر و اورادا دا دنیز وار . گؤروندوگو کیمی یئرین آلتیندا عینی ایله بو گؤرونن و مشاهده اولونان دونیایا بنزر باشقا بیر دونیا موجوددور. آیدین‌دیر کی، بو اسلام‌دان قاباقکی دینی گؤروشله باغلی‌دیر.
قدیم آذربایجانلیلاردا طبیعت حادثه‌لریده جان‌لی حساب ائدیلیردی.»گؤیچک فاطما« ناغیلیندا گونش »یئل بابا«آدلاندیریلیر و مقدس ساییلیر . همین ناغیلدا گونشه جان‌لی وارلیق کیمی مراجعت ائدیلیر:
گون چیخ، گون چیخ،کهر آتی مین چیخ.
کئچل قیزی ائوده قوی،ساچ‌لی قیزی گؤتور قاچ
شفاهی خالق یارادیجیلیغین‌دان گتیریلن بو نمونه‌لر قدیم آذربایجان‌لی لارین عائله معیشتینه دایر اونون دونیا گؤروشونون چوخ مرکب اولدوغونو گؤستریر.آذربایجان خالق اینام‌لاریندا اؤکوز موهوم یئر توتور. اؤکوز توتم اولماقلا یاناشی هم ده محصولدارلیق سمبولودور. چونکی، اؤکوزله یئر شوم‌لانیر، باربر حاصل اولونور. آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتینین بیر ژانری اولان هولاوارلار بونا یاخشی ثبوت‌دور. هولاوارلاردا اؤکوز تعریف‌لنیر .
اوکوز، اؤکوز، خان اؤکوز!بوینو قیزیل قان اؤکوز.چک چاییر-چمن‌دن.سنه جان قوربان، اؤکوز. آذربایجان فولکلوروندا اؤکوز اوچون قوشولموش هولاوار معلوم‌دور. هولاوار اکین، بیچین و سپینده قوشقو قوه‌سی کیمی ایشله نن اؤکوزو ایشه هوسله ندیرمک مقصدی ایله ایفا ائدیلمیش ماهنی‌دیر. بعضی تدقیقاتچی‌لارا گؤره، »هولاوار« سؤزونده کی »هو« سؤزو »حیوان« دئمک‌دیر. اؤکوزون اکینچی ایله دئییشمه‌سینه دایر شعرلر آیدین گؤستریر کی، اؤکوز هم ده توتم دیر. آشاغی‌داکی شعرلردن آیدین اولور کی، اؤکوز ییه‌سینه جانباشلا کؤمک ائدیر .
اکینچی:
ساری اؤکوز، سن‌دن بودور دیله گیم،
بیر گون‌لوگو تامام گرک اکه‌سن
ایسته میرم آخشامادک چکه‌سن
ائل تهمتینی اوستوموزه تؤکه‌سن
اؤکوز:
سن هاواختدا منیم گؤردون ایشیمی.
قویماییرسان دینج ساخلاییم باشیمی
قویون‌دان، کئچی‌دن وئر یولداشیمی
گؤر من اونلار ایله نئجه چکرم
فولکلور نمونه‌لرین‌دن آیدین اولور کی، آذربایجانلیلارین قدیم توتم لرین‌دن بیری ده جاناوار اولموش‌دور.»دده قورقود« داستانیندا قازان خان ائوینه باسقین ائدیلدیگی واخت عائله و اوردوسونو آختاراندا یولدا بوز قوردا راست گلیر و »قورد اوزو مبا‌رک‌دیر« دئیه‌رک اوندان سوروشور:اوردومون خبرین بیلیرمیسن؟، دئه گیل منه ، قارا باشیم قوربان اولسون، قوردیم، سانا – دئدی . بو پارچا‌دان گؤرونور کی، بوز قورد قدیم آذربایجانلیلاردا توتم ساییلمیش‌دیر. ایناما گؤره بوز قورد اونو توتم سایان‌لارین دئدیگینه قالما‌لی‌دیر. مثال گتیریلن پارچادا حتی اوردونون وضعیتیندن ده خبردار اولما‌لی‌دیر و بو یاخشویغا گؤره قازان خان اونا قاراواشمی، یئنی قوللوق‌چوسونو قوربان دئییر.قورد توتمی تک آذربایجانلیلاردا دگیل، باشقا تورک خالق‌لاریندا دا واردیر. لاکن آذربایجانلیلاردا قوردا اینام قالیغی عائله معیشتینده ده قالمیش‌دیر. مثلاً، کؤرپه اوشاغا گؤز دگمه‌یه قارشی کئچمیشده اونون یاخاسینا قورد توکو و قورد دیشی تیکیلیردی. سود امه ر اوشاغی اولان قادینین دؤشو شیشنده قوردون پنجه‌سینی اوچ دفعه دؤشه وورماقلا ساغالدیردیلار . کئچمیش ایناما گؤره اوشاغی اولمایان قادینی ایچینه ایلان قابیغی، قورد کله‌سی سالینمیش سو ایله چیمیزدیرنده او، اوشاغا قالیر .یوخاریدا بحث اولونان فاکتیک ماتئریال‌لار آذربایجانلیلارین قدیم، ابتدایی اجماع دین‌لری حاقیندا تام تصور یاراتماسا دا، بو نمونه‌لر عنعنوی عائله معیشتی‌نین بیر سیرا عمده مسئله‌لری‌نین، خصوصیله عائله‌نین معنوی حیاتینین آراشدیریلماسیندا مستثنا اهمیت کسب ائدیر.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۵ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۵:۵۹ ق.ظ
