آذربایجان اوسطوره لری

آذربایجان اوسطوره لری

م. کریمی
آنادیلیمیز: اوسطوره یا میت نه¬دیر و آذربایجان اوسطوره ¬لری بو یازی¬نین هدفی ساییلیر. ایلک اؤنجه بونو دئمک لازیمدیر کی انسان دوشونجه و دوشونمک¬له باشقا جانلی¬لاردان فرقله¬نیر. دوشونمک بیلَن انسان، عؤمرونده گؤردویو فنومن¬ لره فیکیرله ¬شیر.
هر بیر دوغال اولایین دلیلینی بیلمک ایسته¬ ییر. او، گئجه – گوندوزو گؤرور؛ اونون دلیلینی آختاریر. آیین چیخماسینی گؤروب نئچه گونلر هلال و گئجه به گئجه¬ کؤکلمه¬ سینی، بدیرلنمه ¬سینی و داها بیرده آریقلانماسینی گؤرور. آنجاق یئنی باشدان آی چیخیر، گئجه به گئجه کؤکه ¬لیر و همان پروسه باشدان تکرارلانیر. آنجاق بو پروسه یاخلاشیق ۳۰ گون چکیر.
بو سوره¬یه بیر آی دئییر. سونرا ۱۲ آی دولاناراق باهار تکرارلانیر، یای گلیر، گوز اولور و قیش گلیر. بو ۱۲ آی، بیر ایل ساییلیر. انسان یاشاییر. ۱۲ ساییسی اونون اوچون قوتسال اولور. ایندی هر ۱۲ ایل انسان عؤمرونون بیر پایی اولور: ۱۲ ایل اوشاقلیق، ۱۲ ایل گنجلیک، ۱۲ ایل یئتگینلیک، ۱۲ ایل آهیللیق، ۱۲ ایل قوجالیق دؤورانینی سوروب و سونرا قوجالیغینی کئچیریر.
البته سونرالار هر ایل آی دولانیشی ایله یوخ، بلکه گونشین دولانیشی ایله داها دقیقله¬ شیر و گونش ایلی آی ایلی¬نین یئرینی توتور. هر حالدا انسان گونو – گوندن یئنی معلومات الده ائدیر و یاشاییشین اولایلارینا دلیل¬لر تاپیر. دونیانی تانیماغا چالیشیر. انسان، ایلدیریم، یئل و توفان، یاغیش – قار، دَپرَم اونو دوشونمه¬یه چکیر. آنجاق انسان بو اولایلارا دوشونه¬رک بیر دونیا گؤروشونه صاحیب اولور.
بوگونون انسانی تامام دوغال اولایلاری تانییب، اونلارین نه¬ دَنینی بیلیر. آما بو معلوماتی نئچه دؤوره¬نی باشدان کئچیرمکله الده ائتمیشدیر. داها یاخشی دئسَک انسان بوگونه قده ¬ر اوچ دونیا گؤروشونه مالیک اولموش: اوسطوره دونیا گؤروشو، دین دونیا گؤروشو و بیلیم دونیا گؤروشو. بونو دا آرتیرماق گره¬ کیر هر بیر دونیا گؤروشو باشقا دونیا گؤروشو ایله ایلگیلی اولموش، بئله دئییلدیر کی بیر دونیا گؤروشو بیتیب سونرا باشقا بیر دونیا گؤروشو اورتایا گلسین.
یا دئمک اولور اوسطوره دونیا گؤروشونده دین دونیا گؤروشونون اساسلاری یارانیر یا دین دونیا گؤروشونون بیلیم اساسلاری دا اولا بیلیر. آنجاق انسان عؤمرونون چوخ سوره ¬سی اوسطوره ¬لر – میت¬لرله کئچمیش و بیلیم تاریخی بلکی ده رونئسانسدان سونرا اساس یئر توتور.
کئچن یوزایله قَدَر، اوسطوره¬ لر انسان دقتینی اؤزونه آز چکمیشدیر و بیر سیرا عالیم¬لر اوسطوره ¬نی افسانه کیمی بیلمیش و علمی آراشدیرمالاردا اونا اؤنم وئرمه¬ییردیلر، بلکی انسانین نادانلیق مرحله ¬سینه عایید اولدوغونو بیله¬رک قیراغا قویوردولار.
آما چاغداش عالیم¬لر بوگون اوسطوره¬نین دقیق دوشونمه¬ سینی علم و اینام تانیتیمی اوچون اساسلی بیر قونو ساییرلار، بیلیم یوردلاریندا اونا میدان آچیرلار.
هر بیر ملتین اؤزونه مخصوص اوسطوره ¬لری واردیر. بو اوسطوره ¬لر تاریخ باخیمیندان مین ایللر بوندان قاباغا گئدیب چاتیر. تورک خالقلارین و آذربایجانین اؤزونه مخصوص اوسطوره ¬لری و اینانجلاری واردیر. بونلاردان آد آپارماق ایسترسک گیل گلمیش یا بیلقامیش، دده قورقود، کوراوغلو و . . . سایماق اولار. آلان قووا، دیب باقوی، اوغوزخان و باشقالاریندا اوسطوره سیمالارینی گؤروروک. بو سیمالارین بیر سیراسی باشقا خالقلارین اوسطوره¬ لریله ایلگیده اولور. او جمله¬ دن آلان قووا مسیحیّتده مریم خاتون کیمی ارسیز اوشاق صاحیبی اولور. باشقا مثاللاری دا وورماق اولار.
بورادا اوسطوره اساسلاری و عنصرلارینی تانیماق گره¬کیر. اساس اوسطوره¬ لر انسانین اینانجلارینا قاییدیر؛ مثلن یارانیش اینانجی انسانین دونیا گؤروشونده اساس بیر یئر توتور و بو سورغویا جواب وئرمک دیله ¬نیر: انسان نئجه یارانیر و نه اوچون اؤلور؟
اؤلوم قارشینی نئجه آلماق اولور؟ ایشیق ایله قارانلیق، عدالتله ظولوم، اهورامزد ایله اهریمن ابدی اولاراق ساواشیرلار. بیر زامان ایشیق قارانلیغا زور گلیر و بیر زامان دا ترسینه قارانلیق غلبه چالیر. یئر کوره -سی¬نین عؤمرو ۱۲۰۰۰ ایللیک دؤوره ¬لره بؤلونور. بو دونیاگؤروشوندان یارانان اینانجلار هله بوگون ده اؤز وارلیغینا داوام ائدیر.
بیز ایل بایرامی دئیه¬ رک ۱۲ گون بایرام توتوروق و ۱۳جو گونو دونیانین اورتادان قالدیریلماسی سیمگه¬ سی کیمی ائودن ائشیگه چیخیریق بلکه دونیا ویران اولورسا، بیز – انسانلار آرادان گئتمه¬ سین، یئنی دؤوره باشلانسین. آذربایجان داستانلار و ناغیل¬لاریندا زیادخان ایشیق سیمگه ¬سی و قارا ملیک اهریمن سیمگه¬ سی کیمی رول اویناییرلار. اصلی – کرم داستانیندا و بیر چوخلو داستان و ناغیللاردا بونو گؤرمک چتین دئییلدیر.
تورک دونیاسینین اساس اوسطوره¬ لریندن بوگونه چاتان بیر داستان موجوددور و دونیانین ایلک داستانی ساییلیر: گیل گمیش یا بیلقامیش داستانی. بیلقامیشین بیر سئویملی دوستو انکیدو اؤلور و بیلقامیش اونون اؤلوموندن تاثیرله¬نه¬رک اؤلوم عفریته¬سی¬نین ساواشینا چیخیر. همین داستانی بیز دده قورقود کتابیندا اولان دلی دومرول داستانیندا گؤروروک.
دلی دومرول یول اوستونده بیر کؤرپو ووروب، یولدان کئچندن باج آلیر، وئره¬ ن کئچیر و وئرمه ¬یندن دؤیوب آلیر. بیر گون کؤرپو یانیندا بیر طایفا اوتورور. اونلارین آغلاییشلاری دلی دومرولون دقتینی اؤزونه چکیر.
اونلارین آغ ساققاللاری-نین یانینا گئدیر و بو آغلاماغین دلیلینی سوروشور. اونلار قبیله ¬نین بیر ایگیدی¬نین اؤلومونو سؤیله¬ ییرلر. دلی دومرول قیزیر و گنجین قاتیلی کیم اولدوغونو سورور. دلی دومرولا دئییرلر بیزیم ایگیدین جانینی عزرائیل آلمیش. دلی دومرول عزرائیل آختارماغا و اونونلا ساواشماغا حاضیرلاشیر بلکه انسانلاری اؤلومدن قورتارسین. گؤرونور دده قورقودون بو داستانی اوسطوره¬نین عنصرلارینی اؤزونده ساخلامیشدیر.
یارانیشین باشقا قونولاریندان ابدی عؤمور سورمک¬دیر. بیلقامیش ابدی بیر یاشاییش ایسته ¬ییر. ابدی حیات اوچون چالیشیر. دینی گؤروشده حضرت خضر حیات سویونو ایچمیش و ابدی یاشامی الده ائتمیشدیر.
مقدونیه¬ لی اسکندر حیات سویونو الده ائتمک اوچون قاف داغینا گلیر. دده قورقود اؤلوم الیندن قاچماق اوچون ساز چالیر. بونلار هامیسی اوسطوره دؤورانی¬نین دونیا گؤروشونون یارادیلمیشلاری¬دیر.
سو عنصرو اوسطوره ¬ده اؤزل بیر یئر آلیر. حیات سودان باشلانمیش و ایلک تک یاخته¬لی موجود سودان تؤرَنمیشدیر. سو عنصرو آذربایجان اوسطوره¬ لرینده اؤنملی ساییلیر. کوراوغلو هله روشن آدییلا اولان زامان، آتاسی آلی کیشی¬نین تاپشیریغینی یئرینه یئتیرمک اوچون قوشا بولاغا گئدیر. آی چیخیب ایکی اولدوز قوشا بولاقدا بیر – بیریله توققوشاندا قوشا بولاق کفله ¬نیر. آتاسی روشنین بو کفده یویونماسی، کفدن ایچمه ¬یینی و بیر بایداق او سودان گتیرمه¬یینی تاپشیرمیشدیر.
روشن بو زمان کفده یویونور و روئین ¬تن اولور، اوندان ایچمه¬ یینه گؤره گور بیر سس قازانیر – ائله بیر سس کی اوخویاندا داغلار تیتره ¬ییر.
ساز چالماق هنرینی ده قازانیر. اما حاییف اولسون کی بیر بایداق او سودان دولدورمامیشدان کف آرادان گئدیر و اونا گؤره آلی کیشی¬نین کورلوغو آرادان گئتمه¬ییر.
سو، باشقا بیر خاصیته¬ ده مالیک¬دیر. کوراوغلونون ایکی آتی اولان قیرآت و دورآت، دنیز آتلاریندان وجودا گلن آتلاردیر. کوراوغلونون یارانیشیندا دنیزدن بیر مادیان گلیب و آلی کیشی¬نین آتلاریلا یاخینلاشیر و اونلاردان دورآت ایله قیرآت دونیایا گلیر. چکیجی نوکته بوراسی ¬دیر کی بابک داستانیندا گؤروروک بابکی اؤلدوره¬رک اونون قاراقاشقا آدلی آتی، سامره ¬دن باش قویوب آذربایجانا قاییدیر و ساوالانین باشیندا اولان دنیزه گیریر.
خالق هله ده اینانیرلار کی هر ایل شهریور آیی¬نین بیرینجی گونونده (بابکین شهادت گونو) قارا قاشقا او گؤلدن چیخیر، گؤلو دولانیر و شیهه چکه¬ رک، زامانین بابکینی سسله ¬ییر. آنجاق بابکی تاپمادیقدا یئنه گؤله گیریر تا گلن ایل همان گون یئنه اؤز ایسته¬ یی اوچون ظهور ائتسین.
آت عنصرو دا اوسطوره بیر حالدا یاشاییر. تورک آتلاری قانادلی اولورلار. کوراوغلو داستانیندا گؤروروک آلی کیشی روشته تاپشیریر قیرآت و دورآتی بسله¬دیگی زامان اونلاری بیر قارانلیق تؤوله¬ ده ساحلاییب اونلارا باحمادان چکینسین و تکجه بیر باجادان اونلارا یئم وئرسین. آنجاق گنج روشن بونا دؤزه بیلمه ¬ییب و ۳۹جو گون باجادان بو ایکی کؤهلانا باخیر؛ گؤرور بونلارین قانادی وار، روشن باخدیقجا اونلارین قانادلاری اری¬ییر!
۴۰جی گون ایکی آتی ائشیگه چیخاردیقدا آلی کیشی آتلارین قانادلارینا ال چکیر و بیلیر کی روشن دؤزه بیلمه ¬ییب و هر ایکی آتین قانادی اریییبدیر. بوگون دونیادا قانادلی آتلاردان چوخلو هئیکل لر دونیانین مختلف موزه¬ لرینده ساخلانیلیر و اونلاری تورکلره عایید بیر اوسطوره¬لی موجود بیلیرلر.
اوغوز داستانلاری دا آذربایجان اوسطوره خاصیت¬لی داستانلاردان ساییلیر و اونون اوغلانلاری¬نین آدلاری بوگون تامام دونیا خالقلاری آراسیندا گونلری آدی کیمی سئچیلمیشدیر. اونون آلتی اوغلونون آدلاری: آی، گون، اولدوز، گؤ ی، ایلدیریم –
انگیلیس دیلینده: Sunday, Monday, Thursday, Saturday, Friday
آلمان دیلینده: Sonerstag, Montag, Donnerstag, Freitag
فرانسه دیلینده: Mundi, Mercedi, Mardi, Geudi
و باشقا دیللرده بئله¬دیر. بوگون تورک دیلینده بونلار: یئل گونو، سون گونو، دوز گونو، آراگونو، سود گونو، سو گونو و آینی گونو آدلانیرلار.
آذربایجان اسکی داستانلاری، اوسطوره عنصرلارینی اؤزونده ساخلاماقدادیر او جمله¬ دن: هون، گؤگ تورک، اویغور و. . . داستانلاریندا بونلار ساخلانیلماقدادیر. اوغوز، شو، آلپ ارتونقا، آلپامیش، آسنا، بوغو تگین، بوزقورد و باشقالاریندا اوسطوره عنصرلارینی گؤروروک. بو داستانلاردا اوسطوره ¬نین عنصرلاری او جمله ¬دن آغاج، حیات آغاجی، ایشیق، بولاق، آت و . . . اؤزل روللار اویناییرلار.
بونو آرتیرماق لازیمدیر کی افسانه، داستان، ناغیل و اوسطوره¬لرین فرقلری چون اؤنملی اولاراق، گاهدان بیر – بیرلریله قاریشیر و بونلاری آییرتماق لازیمدیر و داستانی، یا ناغیلی اوسطوره یئرینه قویماق یانلیش بیر ایشدیر. بیزده اولان عُنقا، زوموررود قوشو، قارا دونیا و آغ دونیا، قوقنوس قوشو، توراج، و باشقا قونولار سونرالار آچیقلانمالی-دیرلار.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com

نوشته شده توسط admin در شنبه, ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ ساعت ۱۰:۴۵ ق.ظ

دیدگاه


+ شش = 7